Ivan Grimmer. Nalazišta ugljena po Bosni i Hercegovini. GZM. Sv. 2. 1899. Str. 397-479.
◊397
Na osnovu uredovnih podataka i vlastitih opažanja sastavio i napisao rudarski satnik Ivan Grimer (Grimmer) (S 1 kartom i sa 6 slika u tekstu.)
Bosna i Hercegovina neobično su bogate mineralnim ugljenom, jer koliko je do danas poznato, od sveukupne površine tih zemalja, koja obuhvata 51.027 km2, krije 4000 km2, dakle preko 8% od ukupne površine, mineralni ugljen u svojoj utrobi.
U priležećoj preglednoj karti predočen je položaj mnogobrojnih ugljenih kotlina ovih dviju zemalja. Od ovih kotlina zaprema primjerice ona od Zenice do Sarajeva 770 km2, a ona kod Dônje Tuzle 510 km površine.
Dubljina ugljenih slojeva raste u zeničko-sarajevskoj kotlini do 10 m, u donjo-tuzlanskoj do 20 m. Samo ove dvije kotline kriju dakle neizmjerno ugljeno blago. Ono iznosi, ako za tuzlansku kotlinu uzmemo da je samo pola nije produktivna i da su slojevi debeli samo 10 m 20 miljarda, to jest 20.000 milijona metričkih centi, dočim se bogastvo opsežnije kotline Zenica—Sarajevo može računati bar na isto toliko.
Veoma znatna su također nalazišta ugljena kod Ugljevika, Banjaluke, Sanskog Mosta, Novog Šehera i t. d., te nema dvojbe, da će se bogastvo ugljena u Bosni i Hercegovini održati do najdaljih vremena i onda, kad bi se znatno povisila današnja godišnja produkcija, koja od prilike iznosi 2 1/2 milijuna metričkih centi.
Već prilikom prvog geološkog premjeravanja Bosne i Hercegovine u godini 1879. bilo je ispitivanje o rasprostranjenosti i svojstvima bosanskih ugljenih kotlina predmetom ozbiljnih študija, te su dotični uspjesi objelodanjeni u "Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina" (Wien, Holder 1880.). Narednih godina znatno se je unapredilo znanje naše o ugljenim kotlinama ovih zemalja istraži◊398vanjima rudarskih činovnika; naročito je godine 1895. preminuli rudarski satnik V. Radimski najviše ugljenih kotlina u zemlji pretražio i obilan materijal prikupio.
U ovoj raspravi izloženi su rezultati dosadanjeg istraživanja na tome polju, pa će tako ova rasprava i lajiku i strukovnjaku pružiti prijegled o odnošajima i veličini ugljenih naslaga u ovim zemljama.
U opisivanje postojećih ugljenih majdana ne ću da se upuštam.
Još mi je samo primjetiti, da je određivanje fosilija skoro isključivo provedeno u c. kr. prirodno-historičkom dvorskom muzeju u Beču.
Sarajevo, godine 1899.
Do danas je poznato, da u Bosni i Hercegovini ima ugljena u formaciji trijas, krede i u tercijarnoj formaciji; narodno-gospodarstvenu važnost imaju samo nalazišta tercijarne tvorbe.
1. Ugljen u Zaselku kod Grahova (kotar Livno).
Jedva kilometar daleko od dalmatinske varošice Raštelski Grab nalaze se na međi bosanskoj u području grahovske ispostave (kotar Livno) ogoljene naslage pjeskovca, koje nesumnjivo pripadaju tvorbi trijasa. U ovim naslagama uvaljen je sloj kamenog ugljena. Razumljivo je, da je nalaz ovog ugljenog sloja u Bosni i Hercegovini, gdje sasvijem manjka ugljen starije tvorbe, morao pobuditi čuđenje i dati povoda velikim nadama, i to tim više, jer su izdanci svojim izgledom zaista puno obećavali — mogla se je ustanoviti čista debljina od 2 1/2 m, — te jer se je bez ikakvih poteškoća mogao proslijediti jedan izdanak ugljena u duljini od 1 1/2 km u pravcu od jugozapada prama sjeveru, u blizini sela Vedošića; nadalje i zbog toga, što je i položaj ovog nalazišta vrlo podesan, pošto leži u blizini mora. Kopanjem preduzetim po zemaljskoj vladi pokazalo se je, žalibože, da su pronađeni izdanci bili ujedno i najplemenitiji dijelovi rečenoga sloja, te se je svima predradnjama ispostavilo, da je sloj jalov i da zaklisuje i prama dubljini i u smjeru; tako se nakon dvogodišnjeg skupog istraživanja moradoše obustaviti dalje radnje.◊399
Analiza toga ugljena, što ju je obavio c. kr. glavni istraživački ured u Beču, pokazala je:
higroskopske vode 1.9 %
pepela 33.6 %
sumpora 7.4 %
ugljika 50.4 %
vodika 3.2 %
kisika i dušika 10.9 %
količinu topline po Bertjeu (Berthier) 4620 kalorija
količinu topline proračunatu 4642 kalorija
2. Ugljen u Tavanima (kotar Livno).
Južno od zaselačkog ugljenog nalazišta pojavljuju se kod sela Ugarci i Tavani svijetlo-smeđa i zelena vapna, koja pripadaju trijas tvorbi, a koja nose dva slojića ugljena. Pokrovni slojić po prilici je 20 cm debeo, ponešto škriljast, podložni je 20—40 cm debeo, skroz škriljast, a uz to je i slojni materijal jako rastrošen. I ovdje su preduzete predradnje iznijele posve negativan rezultat.
Analiza ugljena u tome nalazištu:
higroskopska voda 6.00 %
pepeo 8.40 %
sumpor 2.14 %
ugljik 70.10 %
vodik 4.20 %
kisik i dušik 11.30 %
proračunata količina topline 6511 kalorija,
proračunata količina topline po Bertjeu 6012 kalorija
taj ugljen daje 60.8 % rahlo pjenasta koksa.
3. Ugljen u Krtinji (kotar Bilek).
Bileku na jugu i zapadu pojavljuju se u području kredinog vapnenca na mnogim mjestima dolomitni lapori, koji se vrlo lako raspadaju u kockastu krupicu. U okolici Krtinja gornjeg i dônjeg jako su obilni ovi dolomitski, ponajviše nesvrstani lapori. Na sjeveroistočnom visočju tamošnje doline naslagan je nad laporne slojeve dobro svrstan kredin vapnenac, koji pada mjestimice prama sjeveroistoku, mjestimice prama jugozapadu.◊400
Počevši od sela gornje Krtinje do iza sela Krtinje dônje u tima laporima, koji su svijetlo-smeđe boje, nađu se u smjerovitoj distanci od nekih 800 m raštrkani lećasti uklopi crnkasta, smolinasta lapora, koji ponajviše imaju debljinu od tek 20 cm, pa se svestrano zašiljuju, a zapremaju jedva 1 km2 površine; samo u jednoj vododerini između oba sela može se vidjeti ovećih lećastih uklopa smolinasta lapora; najveća leća duga je 6 m a ima u sredini debljinu od 4 m. U toj leći nalaze se ispod bituminoznog lapora neznatne žilice svijetla ugljena.
Pri kopanju neke čatrnje u sjevernom dijelu grada Bileka naišlo se je na ugljen, posve sličan krtinjskomu; ovaj nahođaj napomenut je već od dra Bitnera u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" na strani 234. Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 9.0 %
pepela 10.0 %
goriva vrijednost 4813 kalorija.
Ovo nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.
4. Ugljen iz Didova vrela (kotar Ljubuški).
Po prilici po sata istočno od sela Potklečani u kotaru ljubuškom nalaze se žućkasto-smeđi, dobro pločasti laporasti škriljevci, koji se lagano nagiblju prama sjeveru, pa su nad i pod njima kredini vapnenci. Unutar tih laporastih škriljevaca ukazuje se odmah niže vrela "Didovo vrelo" u općini Rakitno, slab uklop raspadnutog plavog ilovastog lapora, koji nosi slojić lijepa svijetla ugljena; slojić lagano pada prama sjeveru, a ima debljinu od 4—5 cm. Analiza tog ugljena:
higroskopska voda 8.50 %
pepeo 10.30 %
sumpor 2.93 %
ugljik 57.90 %
vodik 5.50 %
kisik i dušik 17.80 %
količina topline po Bertjeu 4844 kalorija
količina proračunata 5622 kalorija
I ovo nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.◊401
a) Eeoceno ugljene kotline.
5. Ugljen u gorju Majevici (kotar D. Tuzla).
Gorje Majevica, štono se proteže sjeverno od D. Tuzle u glavnom smjeru od sjeverozapada prama jugoistoku, po svom petrografskom karakteru je flišno gorje; sastavljaju ga vapnenac, zmijevac i srodnici mu, pjeskovac i škriljevaste ilovine.
Unutar područja tog fliškog gorja, a mjestimice, kao n. pr. na novoj cesti, što vodi preko G. Tuzle i Hana Lopara u Brčku, isključivo se povlači od Srebrenika na sjeverozapadu do Cviljevine na jugoistoku slojna pruga, široka oko 2 km, a sastojeća samo od pjeskovca i škriljevaste ilovine, kojima su podloženi pjeskoviti lapor, vapneni lapor i ugljene naslage.
K petrografiji kamenja te slojeve pruge primjećujem ovo:
Pjeskovci su ponajviše fino zrnasti; samo u nekim slabijim gredama dosiže zrno veličinu prosa il sočivice; te grede su onda čvrste i strše kao klisure iz mekšeg kamenja.
Škriljevaste ilovine rijetko su tankolistaste i pokazuju mnoge prijelaze u pjeskovcu; one tu i tamo sadržavaju listnikove konkrecije pa ima u njima i okamina.
Vapneni lapori su dijelom mekani i lako raspadni, dijelom pak čvrsti, te se na zraku dobro održe; ponajviše ih je u blizini ugljenih slojeva, te im pojedine grede čuvaju mnoštvo okamina bivalva i gasteropoda, al su ove ponajviše slabo održane. Mjestimice su lapori pjeskoviti, pa tada prelaze prama sjeveru u pjeskovce.
Boja kamenja je ponajviše žutkasta, a u dubljim položajima pretežu tamnije boje. Prama sjeverozapadu opažaju se na škriljevcu često intenzivno zelene i plavkaste boje.
Pjeskovca i lapora ima osobito u gornjim, škriljevastih ilovina u dônjim naslagama. Zbog lake raspadnosti škriljevastih ilovina i većeg dijela pjeskovitog kamenja, te zbog strmenitosti naslagâ događaju se često odronjenja, pri čem čvrste grede pjeskovca čine podlogu.
Ugljena se je u ovoj slojnoj pruzi opazilo na ovim tačkama:
1. Na novoj cesti prama Brčkom između G. Tuzle i Hana Lopara, i to na sjevernom obronku gorja.
Ovdje ima ugljenih slojeva i greda ugljenog škriljevca u ne malom broju, ali je žalibože debljina čistih ugljenih slojeva neznatna. Ugljeni slojevi nalaze se i u škriljevastim ilovinama i u pjeskovcima, al su u ovim pošljednjima još slabiji, nego li u prvima; svi◊402 sadrže primjese sumporne pakovine, koja je većim dijelom izlučena na malim pukotinama. Jači slojevi podloženi su obično škriljevastom ilovinom; u pokrovu ponajprvo dolazi ugljeni škriljevac, pa onda laporni škriljevci.
Najjači ugljeni sloj ovdje je 50 cm debeo; u pokrovu (im Hängenden) toga sloja, i to 8 m odn. 27 m daleko još su dva slojića, debela do 40 cm; u podlozi tog ugljenog sloja doznalo se je za. 9 slojića, i to 20 m, 60 m, 100 m, 190 m, 210 m, 270 m, 350 m, 580 m i 720 m udaljeno, al su vrlo škriljeviti i posve neznatne debljine.
Ugljen tih slojića višeput je analizovan, jer je njegova prikladnost za priugotovljavanje koksa uzbudila osobitu pozornost: prosjek iz 5 analiza ovaj je:
higroskopska voda 1.75 %
pepeo 11.06 %
sumpor 5.79 %
ugljik 66.04 %
vodik 4.80 %
kisik i dušik 16.34 %
količina topline po Bertjeu 5683 kalorija
količina proračunata 6164 kalorija
čvrsti koks 51.89 %
Te je ugljene izdanke zemaljska vlada kroz više godina marljivo istraživala, al su napokon radovi bili obustavljeni, jer se nije mogao naći jači sloj ugljena, i što zbog relativno znatne sadržine sumpora — pokusom se pokazalo 9.26 % — nije bio prikladan za proizvađanje koksa.
Petrefakte, što su ih sadržavale naslage uz ugalj, istražio je gosp. kustos Kitel u c. kr. naravoslovno - historičkom dvorskom muzeju, te se o tom nalazu govorilo u analima pomenutog zavoda, knj. VII., sv. 1. Opredjeljenjem petrefakta ustanovljeno je, da flišne majevićke naslage, što nose ugljen, spadaju srednjem eocenu (parisien).
2. U blizini sjeverozapadnog ruba naslažne pruge kod sela Stražbe, općine dônja Jasenica.
Ovdje se je konstatovala debljina sloja i preko 7 m, a sloj je skoro posve čist; tako je na pr. kod takozvanog izdanka IV, gdje sloj ima smjer 2 h 5° a salazi sa 70° prama sjeverozapadu, izišo ovaj profil:
Bjelosiva glina kao pokrov,
smeđa glina 15 cm
ugljen 15 cm◊403
čađasta naslaga 2 cm
ugljen I 33 cm
ugljeni škriljevac 10 cm
škriljasti ugljen II 30 cm
smeđa glina 3 cm
ugljen III 234 cm
žuta glina 4 cm
ugljen IV 84 cm
smeđa glina 30 cm
rastrošen ugljen V 300 cm
Tamnosiva glina kao podloga. Ukupna debljina ugljenog sloja iznosi ovdje 745 cm, od čega spada 696 cm = 93.4 % na ugljen, a 49 cm = 6.6 % na jalove uloške.
Žalibože te je naslaga izvanredno poremećena. U smjeru mogao se sloj slijediti jedva 60 m, zatim se je udarilo na razmak, koji ni nakon 100 m duljine nije prestao. Pri tome je nastupio i takav pritisak, da mu nije mogla odoliti ni jaka utvrda vijencima (Schrott-zimmerung). U smjeru padanja sačinjavao je sloj u okomitoj dubljini 15 m dvostruko koljeno. Ti nepovoljni taložni odnošaji i pomanjkanje prikladne komunikacije učiniše, te je zemaljski erar nakon višegodišnjih radnja posao obustavio.
Kvalitet ugljena neka pokaže ova analiza. Analiza odgovara pojedinim slojnim gredama već pomenutog izdanka IV, a pošla je s pokrova do podloge:
I, II, III, IV, V,
higroskopska voda 10.20 %, 9.1 %, 5.65 %, 7.3 %, 9.95 %,
pepeo 6.50 %, 12.2 %, 5.90 %, 4.2 %, 5.2 %,
sumpor 0.75 %, 0.75 %, 1.93 %, 0.92 %, 1.017 %,
ugljik 54.3 %, 53.39 %, 66.10 %, 57.09 %, 60.54 %,
vodik 4.033 %, 2.8 %, 5.04 %, 4.33 %, 4.03 %,
kisik i dušik 23.967 %, 22.51 %, 17.31 %, 27.10 %, 20.28 %,
množina toplote po Bertjeu u kalorijama 4387, 4420, 5686, 5382, 5195,
množina toplote proračunata 4508, 4075, 6648, 4733, 5199,
rahlo pjenasti koks 55.5 %, 52.14 %, 56.35 %, 55 %, 54.25 %,
Ugljen se na otvorenoj vatri nadima i biva sličan koksu; sami pak pokusi dobivanja koksa prilično su se izjalovili. U ovećoj talioničnoj posudi, koja bijaše u Sefstremovoj peći usijana, svaki put se pri pokusu u majdanu polučio čvrst šipkasti koks; u velikoj pokusnoj peći, sagrađenoj po Rajsovom patentu, samo se je na dnu i na stijenama retorte polučio uporabljiv koks, ostalo je sačinjavalo◊404 prašnu masu. Ali iz toga, što se je na najvrelijim mjestima retorte ipak načinio valjan koks, moglo bi se zaključiti, da bi taj ugljen ipak dao uporabiva koksa, kad bi se priugotovljavao u peći, koja bi odgovarala njegovim osebinama.
3. U kraju Jezera općine Drijenča, kotara Brčkog.
Ovdje se izdaje ugljeni izdanak time, što se je u potoku Drijenča često našlo komada ugljena. Tragajući za ovim komađem našao se izdanak na jednoj oranici već blizu šljemena Majevice. Pošto je površno rovljenje pokazalo, da se je udarilo na izdanak jakog ugljenog sloja, odmah se je pristupilo temeljitom ispitivanju, učinivši razvidni priječni podrov po smjeru naslage. Ali nakon nekoliko metara podrova iza jedne oklizne plohe došlo se do jalovine.
Iza toga učinjen je otvor po duljini te je time ustanovljena neznatna duljinska rasprostranjenost ugljenog tijela; radilo se je dakle o odronjenom dijelu sloja. Sad se je odmah pokušalo, da se pronađe taj sloj. Međutim se ti pokusi moradoše nabrzo obustaviti, jer je već bilo nadošlo kasno godišnje doba. Naredne godine pak nije se tu više kopalo.
Flišni ugljen majevički je svijetao ugljen školjkasta loma, baršunasto crne boje i crnog crta; kali-lug ne može se njime obojiti.
6. Ugljen u Lozni-Seoni (kotar Maglaj).
Po prilici 23 1/2 km istočno od Žepča, nu u maglajskom kotaru, zatvaraju tvorbe flišne zone ugljenu kotlinu, dugu 3 1/2, a široku jedva 1 km. Starost joj se ne da ustanoviti poradi posvemašnog pomanjkanja okamina, ali po sastavu ugljena dalo bi se zaključiti, da pripada eocenu.
U toj kotlini poznati su nam ugljeni izdanci na ovim tačkama:
1. U kraju Bara, sela Kestena, općine Lozna, opaža se na gornjem kraju uvaljene livade na dva mjesta ugljeni izdanak u razmaku od 10 m. Izdanak je na površini jako rastrošen, a ugljeni sloj, koji prama 19 h smjera, a sa 40° prama 13 h salazi, ima dubljinu od 60 cm. Podlogu sačinjava rastrošen smeđ i žut ilovasti lapor, a pokrov ne vidi se, tek, sudeći po nađenom kamenju, biće da sastoji od siva ilovasta lapora.
Ugljen iz Kestena jako je rastrošen, veoma crn sa slabim sjajem u ima škriljevitu teksturu. Da li ovdje postoji jedan sloj ili više ih, nije se dalje istraživalo.
2. U nekom potočiću kod Luga, općine Lozna, proviruju četiri sloja ugljena, od kojih je najdônji 15 cm, drugi 10 cm, treći 8 cm, a 100 cm debeo. Pri tome su jalovi ulošci, računajuć odozdo prama◊405 gore, 30 cm, 50 cm i 20 cm debeli. Smjer sloja kreće prama 19 h, a upadanje iznosi 8º—10º te ide prama 13 h.
Ugljen tih izdanaka vrlo je lijep, sasma svjež, jako crn sa ojačim sjajem, školjkastim lomom i mjestimice jasno vidljivom lignitičkom strukturom; naslagan je u slabim gredama (pločama), a pri udaru zveči osebujno, ko o drvo. Analiza dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 9.05 %
pepela 10.25 %
sumpora 3.96 %
ugljika 57.41 %
vodika 4.95 %
kisika i dušika 14.63 %
količina topline proračunata 5554 kalorije.
Ugljen daje pri kokovskom pokusu 55.9 % prašnog taloga, a oduzevši mu higroskopsku vodu 35.05 % plinovitih produkata.
7. Ugljen iz Sljegotine (kotar Tešanj).
Taj ugljen konštatovan je u blizini sela Snjegotine gor. — 35º 17' istočno od Fera i 40° 40' geogr. širine — u sjeveroistočnom kraju kotara Tešnja. Tamo, u izderu neke malene pritočice potoka Jovića luka, proviruje ugljen. Od prilike 10 m od utoka rečene pritočice, a na obali njezinoj vidi se jedan ugljeni sloj duljinom od 30 m. Sloj pada za 40º prama sjeveroistoku, pokrov mu sastoji od blaga, svjetlosiva pjeskovca; podloga mu nije otkrita. Debljina sloja nije se mogla izmjeriti, al je procijenjena na najmanje 4—5 m.
Ugljen je jako crn, ponajviše ima ugasit, slabometalan sjaj, i, košto se to kod kamenog uglja često događa, jako gubi boju na vazduhu. Analiza mu je:
higroskopska voda 10.750 %
pepeo 3.350 %
sumpor 0.427 %
ugljik 60.100 %
vodik 4.690 %
kisik i dušik 21.110 %
količina topline po Bertjeu 5270 kalorija
količina topline proračunata 5344 kalorija
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se 52.8 % prašnog ostatka.◊406
Rasprostranjenost toga ugljena u horizontalnom smjeru nije se do sad mogla ustanoviti, jer je okolica oko izdanka zarasla gustom šumom, a golih mjesta nema.
Iz istog uzroka nije se mogla sigurno ustanoviti ni starost te ugljene naslage, ali iz toga, što se u neposrednoj blizini nađe tipičnog flišnog kamenja, opravdano bi bilo mnijenje, da bi ovdje moglo biti ugljena, uložena među flišne naslage, baš kaošto se u Majevici naišao na ugljen među eocenim naslagama.
8. Ugljen iz Razboja (kotar Prijedor).
U šumi Razboju istočno od Šupljikovca u nekom bezimenom potočiću, koji teče u koritu od plavo-svjetlosivih i smeđih ilovastih lapora, proviruje između flišnog pjeskovitog kamenja nekoliko ugljenih slojeva. Najgornji (das Hängendste) od tih slojeva, što smjeraju sjeverozapadno-jugoistočno jeste 30—34 cm debeo i posve čist; iza toga slijedi poslije jednog po prilici 50 cm debelog uloška jedan 45 cm debeo sloj, koji je inako protkan jalovim ulošcima; profil mu je:
pokrovna ugljena žilica 5 cm
uložak od ilovastog lapora, protkan ugljenim žilicama 23 cm
podložni slojić 17 cm
Nakon daljeg uloška, debelog 250 cm, stere se ugljeni škriljevac, protkan lijepim 2—3 cm debelim, crnim, ilovastim ugljenim žilicama. Može biti da ovaj ugljeni škriljevac sačinjava pokrov kojeg vrijednog ugljenog sloja, — al se u tom smjeru nije dalje ispitivalo.
Ugljen iz Razboja vrlo je lijep, svijetao, jako crne boje, živahna sjaja i jasno lignitičkog sastava. Evo mu analize:
higroskopska voda 13.00 %
pepeo 1.55 %
sumpor 0.44 %
ugljik 58.16 %
vodik 5.69 %
kisik i dušik 21.60 %
količina topline no Bertjeu 5035 kalorija
količina topline proračunata 5493 kalorija
Međe tih ugljenih naslaga nijesu do danas ustanovljene.
9. Ugljen u Lastvi (kotar Trebinje).
Prigodom popravka konjskog puta, što vodi uz potok Jazinu crnogorskoj granici, morao se prosjeći obalni teren, a pri tome se otkrio◊407 ugljen. Istraživanjem pokazalo se je, da kod Lastve povrh slatkovodnog lapora leže kredini vapnenci, koje po svoj prilici valja ubrojiti među Cosina-naslage. U tim slatkovodnim laporima uklopljene su na tri mjesta male leće sasma rastrošena ugljena.
Analiza u laboratoriju dunavsko-parobrodskog društva, dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 24.84 %
pepeo 21.05 %
sumpor 6.22 %
ugljik 33.61 %
vodik 4.09 %
kisik i dušik 11.19 %
količina topline 3514 kalorija.
Premda se o tom ugljenom nalazu u svoje doba u dnevnoj štampi mnogo raspravljalo, nema on praktične vrijednosti.
10. Ugljen u Džematu, Priboj-Mezgraji i Ugljeviku (kotari Bjelina i Zvornik).
Pod gornjim zajedničkim imenom opisaćemo tri u istinu rastavljene, ali vrlo bliske neogene slatkovodne naslage, koje kriju ugalj; one zapremaju međašno područje kotara Bjeline i Zvornika. Jednaki sastav taložine i već pomenuta njihova susjednost razlog su što držimo, da su te naslage svakako prvobitno bile suvisne, te da su se poslije razdvojile sušenjem zemaljske kore.
Najjužnija i ujedno najmanja neogena kotlina — koja zaprema nekih 12 km2 površine — jeste ona u Džematu. Od svih strana omeđena je tvorbama flišne zone.
Ta je kotlina, valjda radi teške pristupačnosti, vrlo malo istraživana; poznato je samo, da ima bar dva sloja, čiji ugljen je jako crn i živahno sjajan sa školjkastim lomom: na zraku se ne raspada, mogao bi se dakle na zraku bez štete odlagati.
U "Geologie für Bosnien-Hercegovina" imade na strani 125. analiza tog ugljena, spram koje sadržava:
higroskopske vode 12.2 %
pepela 1.3 %
i daje 5200 jedinica topline. Godine 1897. opet je ispitivan ugljen iz rečenog izdanka, pa se je dobilo:
higroskopske vode 6.00 %
pepela 11.80 %◊408
sumpora 9.59 %
količina topline 4841 kalorija; pri čem se osobito ističe velika sadržina sumpora, što se po vanjštini ugljena ne bi nazrijevalo.
Srednja ugljena kotlina Priboj - Mezgraje sačinjava u smjeru istočno-zapadno opružen lik od 11 km duljine, 6 km prosječne širine, a 59 km2 površine.
Omeđena je na sjeveru flišnim vapnencima Jablan-grada, na jugu flišnim vapnencima brijega Mramor, na istoku spojem obih tih flišno-vapnenih pruga, a na zapadu flišnim pjeskovcima.
Priboj—Džemat—Ugljevik.
a - Fliš.
b - Slatkovodni neogen.
c - Litavac.
d - Sarmatske naslage.
e - Kongerijske naslage.
k - Slojevi uglja.
Koliko se do sada opazilo, u toj su kotlini tri ugljena sloja i to: jedan u pokrovu — glavni sloj od 12—17 m, jedan srednji sloj od 3 m, i podloga od 1.5 do 2 m debljine.
Ugljen je sive boje i sjajno školjkasta loma.
Analiza mu je:
higroskopska voda 8.2 %
pepeo 10.8 %
količina topline po Bertjeu 4682 do 4885 kalorija.
Kako je teren jako bregovit, ponajveći dio tih ugljenih slojeva može se izrabljivati kopanjem rovova.
Zemljište je veoma zgodno, da se izvedu komunikacije, i to ili u dolini potoka Mezgraje, ili u još prostranijoj dolini Janje.
Najsjevernija ugljena kotlina, ona ugljevička, najveća je; ima od sjeverozapada prama jugoistoku opružen lik sa najvećom duljinom od 22 1/2 km, a srednjom širinom od 7 km; pokriva prostor od 147 km2. Južnoistočnim rubom dotiče se Drine kod Šepka, u jugozapadu se naslanja o tvorevine fliša; u sjeveroistoku leže nad tima slatkovodnima naslagama mlađe sastojine tercijarne formacije i to neposredno litavac sa:◊409
Pecten latissimus Brocc.
Conoclypeus plagiosomus Agass.,
Glypeaster intermedius Desm., zatim dalje u podlozi ponajprvo vapnene naslage sarmatskog stupnja, a zatim naslage kongerija — svijetlo-sive plastične ilovine — sa:
Congeria Zsigmondyi Hal.
Cardium Boekhi Hal.
Cardium Winkleri Hal.
U toj ugljenoj kotlini poznat nam je jedan glavni sloj od 12 m debljine u 4 viseća sloja, jaka 1—3 m.
Iznosimo uz to profil, u smjeru 13 h — 1 h, to jest u smjeru potoka Mičića i Vučjaka, koji nam pokazuje odnošaje naslagâ u toj kotlini.
Ugljen tih slojeva ima tamno-smeđu boju, ne pokazuje izrazito školjkasti lom, nu tu se nalaze i sličnjaci lignita.
Elementarna analiza dala je:
higroskopske vode 17.5 %
pepela 3.9 do 14.8 %
efekta topline po Bertjeu 4030 do 4515 kalorija.
Slojevi svih triju kotlina imadu laporni škriljevac ko pokrov, a meku ilovaču za podlogu. Naslage višeput poremećene, smjer i nagib mijenjaju se neobično često. Pošto se kod pretežnog broja konštatovanih ugljenih izdanaka u potočnim izderinama ne mogu da pronađu nastavci na protivnoj potočnoj obali, moraju se doline smatrati dislokacionim dolinama.
Pošto se je u pokrovu slojeva našlo produkata izgorjele zemlje — porculana — jašme — a izgorjelog škriljevca u podlozi glavnoga sloja, valja zbog opasnosti, da se ne zapali, oprezno postupati pri rudokopnim radnjama.
11. Ugljen u Dônjoj Tuzli.
Uz srednje-eoceno flišno kamenje Majevice prostire se istočno od Dônje Tuzle kompleks naslaga, koji je osobito karakterističan po svojoj intenzivno crvenoj boji; debeo je skoro 600 m, a sastoji od pjeskovaca, konglomerata, muljike i ilovastih škriljevaca. Okamina se do sada nije našlo u tim naslagama; možda odgovaraju naslagama Monte Titana na sjevernom obronku Apenina te ih valja ubrojiti u oligocen.
Tuzli na sjeveru, iduć starom cestom D. Tuzla—Brčka na šljeme majevičko, proviruje na uzbrdici šibošićkoj protukrilo tih crvenih◊410 naslaga; isto je u svoje doba također opazio rudarski savjetnik Paul — "Beiträge zur Geologie des nördlichen Bosnien", str. 19. — te ih, valjda radi njihove crvene boje, označio crvenim željezovcem. Nad crvenim kompleksom naslaga leži tvorevina šlira dônjo-tuzlanskog, u kojoj nalazimo sô.
Paul je u toj tvorevini šlira razlikovao ove horizonte:
1. Najdônji: laki tanko svrstani lapori, koji često sastoje od posve tankih ploča, pa tada u poprečnom lomu izgledaju osebujno fino prugasti.
2. Srednji: sivi škriljevasti lapori sa flišnim ljuskama i komađem školjaka od ehinida.
3. Gornji: lapori sa žućkastim pjeskovcima. Ovi pošljednji sadrže napola sagorjele fragmente bilja, među ovima dosta jasne ostanke lišća dikotiledona.
Ta horizontacija odgovara faktičnim prilikama; u nadopunjenje naveo bih samo još ovo:
U stvari tuzlanske soli imaju naslage pod 1. i 2. u toliko osobitu važnost, što prva sačinjava podlogu kamenoj soli, dok joj pošljednja čini pokrov.
Iz naslaga navedenih pod tačkom 2. do sada su ustanovljene ove okamine:
Solenomya Doderleini Mayer.
Chenopus pes pelicani Phil.
Natica sp. cf. helicina Brocc.
Tellina cf. ottnangensis Hoern.
Leda sp.
U pjeskovaca navedenih pod tačkom 3. samo je rastrošena kora žuta, u svježem stanju su svijetlo-sivi do tamno-zeleni i vrlo slični flišnim pjeskovcima. Tom horizontu pripadaju i pjeskovci Volfgangova klanca, koje su proučavali Paul i dr. Tice, i koje je Paul ubrojio k flišu.
Prema gore svršava tvorevina šlira konglomeratom, koji je tako slabo spojen, da izdanci izgledaju kao hrpe tučena kamena.
U pokrovu su dalje sarmatički talozi, koji sastoje u dônjim partijama od nekog oolitnog vapnenog lapora, punog loše očuvanih kalciniranih konkilija; od ovih se mogahu opredijeliti:
cf. Tapes gregaria Partsch.
cf. Cardium obsoletum Eichw.;
u njihovim gornjim vrstama nalaze se prhki pjeskovci; iz ovih se je moglo odrediti:◊411
Modiola Volhynica Eichw.
Tapes gregaria Partsch.
Cardium plicatum Eichw.
Cardium obsoletum Eichw.
Cerithium pictum Boss.
Na sarmatičkim naslagama leži sada pliocen, u kojemu je ugljen.
Ovaj sastoji u najdônjem dijelu od tankog sloja ilovače, u kojoj se nalaze:
Congeria Partschi Czjcz.
Melanopsis Vindobonensis Fuchs.
Na tome je debeo kompleks smeđe-sivih vrlo prhkih pjeskovaca sa konkrecijama nalik na bombu; u tim pjeskovcima nalaze se krasno očuvani:
Congeria subglobosa Partsch.
Melanopsis Vindobonensis Fuchs.
Melanopsis pygmaea Partsch.
Cardium conjungens Partsch.
Što dalje k pokrovu postaju pjeskovci sve većma ilovasti, rastrošeniji i bjelji i prelaze napokon u čisto bijel bjelutkov pijesak.
Nad bjelutkovim pijeskom leži opet naslaga ilovače, debela nekoliko metara, a sive je boje. Nad njom je prvi — najpoložitiji crveni sloj. Profil toga sloja svrstan je odozdo prama gore ovako:
ležeći pijesak,
siva ilovača 50 cm
ugljen 12 cm
siva ilovača 60 cm
ugljen 50 cm
siva ilovača 20 cm
ugljeni škriljevac 25 cm
siva ilovača 35 cm
ugljen 90 cm
siva ilovača 20 cm
ugljen 34 cm
siva ilovača 50 cm
ugljen 40 cm
siva ilovača 20 cm
ugljeni škriljevac 20 cm
ugljen 46 cm
siva ilovača 43 cm
ugljen 78 cm
siva ilovača 62 cm
ugljen 83 cm
siva ilovača 33 cm
ugljen 58 cm
siva ilovača 32 cm
ugljen 34 cm
siva ilovača 55 cm
Kongerijska ilovača kao pokrov. Po tome mjeri ukupna debljina sloja, peračunavajući najgornju i najdônju naslagu ilovače, 945 cm, od čega otpada 525 cm = 55.55 % na ugljen a 420 cm = 44.45 % na umetke. Iz tog sloja nemamo analize ugljena.◊412
Ležeći sloj u pokrovu natkriven je najprvo naslagom ilovače, u kojoj se nalaze u velikoj množini ostanci šiljasto-kljunastih kongerija (Congeria cf. Gnezdai Brus.); na to imade kakovih 30 m bijel bjelutkov pijesak, ispod kojeg su mjestimice tanke naslage ilovače; za tim je 0.5 do 2 m jaka naslaga jako svjetle, vatri vrlo odoljive ilovače, a iza ove glavni sloj. Evo mu profil:
Ležeća ilovača,
ugljen 100 cm
uložak ilovače 6 cm
ugljen 84 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 72 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 70 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 98 cm
uložak ilovače 1 cm
ugljen 70 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 94 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 140 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 280 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 80 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 73 cm
uložak ilovače 4 cm
ugljen 250 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 92 cm
uložak ilovače 4 cm
ugljen 72 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 109 cm
uložak ilovače 18 cm
ugljen 100 cm
siva ležeća ilovača.
ukupna debljina sloja iznaša na tom mjestu 1873 cm, od čega otpada 1784 cm = 95.2 % na ugljen, a 89 cm = 4.8 % na jalove umetke.
Evo rezultata analize ugljena iz glavnog sloja:
higroskopske vode 24.72 %
pepela 7.75 %
sumpora 0.25 %
ugljika 46.86 %
vodika 3.61 %
kisika i dušika 17.06 %
količina topline po Bertjeu 4097 kalorija.
U pokrovu glavnoga sloja leži ponajprvo dosta jaka naslaga sive i žute ilovače; za ovom je fino zrnast, žutkast pijesak, koji je smeđe boje, sličan fladrovanoj šari. U tom pijesku nije se našlo okamina. Nad pijeskom uvalio se u sivu ilovaču prvi pokrovni sloj, a za tim dalje u pokrovu drugi pokrovni sloj. Umetak između glavnog◊413 sloja i prvog pokrovnog sloja ima debljinu od 120 m, a umetak između oba pokrovna sloja 65—70 m. Povrh drugog pokrovnog sloja dolaze žute, masne gline.
Debljina prvog pokrovnog sloja ispitivana je na dva mjesta i ustanovljena na 5.3—5.8 m. Prosječno iznijele su tri analize ugljena iz tog sloja:
higroskopske vode 2.9 %
pepela 12.6 %
sumpora 0.725 %
količina topline po Bertjeu 3392 kalorija.
O drugom pokrovnom sloju, koji se do sad skoro nikako nije istraživao, poznato mi je, da ima isti smjer i nagib kao glavni sloj, te vidljivu debljinu od 7 1/2 m. Uz opisane taložne prilike priključujem ovdje nacrt profila.
Profil taložnih prilika Dônje Tuzle.
a - Eocenski fliš.
b - Crveni pjeskovci, konglomerati i gline.
c - Morski neogen (Schlier).
d - Sarmatske naslage.
e - Pontičke naslage sa uloženim ugljenom.
Dônjo-tuzlanska ugljena kotlina stere se uzdužno od sjeverozapada prema jugoistoku duljinom od 66 km; na sjeveroistoku siže preko željezničke stanice gračaničke, na jugoistoku prestaje kod Hana Zapardi. Širina neogene kotlline dônjo-tuzlanske ograničena je na područje rijeke Spreče i pritoka joj Jale, te iznaša prosječno
10 km; cijela kotlina zaprema prostor od 510 km2, a duljinom od 44 km leži na željezničkoj pruzi Doboj—D. Tuzla.
Izuzevši neposrednu okolicu D. Tuzle, gdje — kako je već navedeno — podlogu pliocena sačinjavaju sarmatske naslage, kanda ova neogena kotlina leži neposredno nad tvorbama flišne zone, koje ju
i zaokružavaju.◊414
Ugljen sva 4 sloja odaje skoro svugdje lignitski sastav, samo se gdje-gdje opažaju prelazi u zemljast smeđ ugljen. Na zraku gubi brzo vodenu sadržinu, raspucava se u pločice uz pucketanje, koje se dobro čuje, te se raspada u ugljenu krupicu.
Glavni smjer slojeva je istosmjeran sa uzdužnom osi kotline. Nagib varira između 10 i 85°. Ta okolnost, pa detaljno smjeranje, koje se često gubi u najzamršenije kurve, pokazuje nam, da su se naslage još u doba pliocena nemirno taložile.
U dodatak mislim da mi valja spomenuti još i one korisne minerale, kojih imade u tuzlanskim naslagama kongerija, a to su nesagorive gline i bjelutkov pijesak. O nesagorivoj glini, što se nalazi u pokrovu glavnoga sloja, dao je c. kr. glavni pokušajni ured (k. k. Generalprobieramt) u Beču ovaj nalaz: "Glina dônjo-tuzlanska daje pri ispirivanju 6 % bjelutkova pijeska. Solnom kiselinom dobije se u toplini 0.4 % željeznog oksida i 0.3 % ugljiko-kiselog vapna. U Sefstremovoj peći pri usijavanju do razbjeljenja ne tali se ni na bridovima; žarenjem poprima smeđe-sivu boju. Vrlo je prikladna za nesagoriv materijal pri talionicama u za proizvodnju takozvane okamine."
Mnijenje o bjelutkovu pijesku glasi ovako:
"Prvobitno žut, postaje pri žarenju crvenkast, pošto željezov vodan (Eisenoxydhydrat) prelazi u željezun (Eisenoxyd). Pri kuhanju sa solnom kiselinom otopi se malo željeza, gline, vapnene zemlje i magnezije. Preostala kremena kiselina (kremen) ima bijelu boju, prelazeći slabo u sivo. Zaostatci kremene kiseline iznašahu u trima pokusima 98.2 do 98.8 %. Isplakivanjem pijesak se ne da više očistiti. Zbog neznatne sadržine željeza, koja iznosi ispod 0.1 %, pijesak je vrlo prikladan za fabrikaciju stakla."
Tako je priroda naslagala raznovrsno blago u blizini D. Tuzle: sô, ugljen, nesagorivu glinu, bjelutkov pijesak, pa kopanja sve više napreduju. Tek do sad je nestašica vode u tom predjelu priječila brzo vađenje tog prirodnog blaga. Držim pak, da se je priroda ovdje pobrinula i za dovoljnu količinu vode: biće joj rezervoar u naslagama pijeska i prhkog pjeskovitog kamenja, koje su debele preko 200 m, a pripadaju kongerijskim naslagama, što leže ispod ugljenih slojeva. Ljudsko umijeće znaće se i tom količinom vode, koja kanda kvalitetom odgovara svima zahtjevima, tim lakše da posluži, što se tim trošenjem ni na kakav način nebi smetalo radovima u ugljeniku.◊415
12. Ugljen kod Ludvig-Viktor hana (kotar Gračanica).
Na međi kotara Gračanice i Gradačca, u dolini potoka Moštajnice, leži povrh tamošnjeg premahom flišnog kamenja malena kotlina neogenih slatkovodnih naslaga.
U toj neogenoj kotlini otkriven je izdanak ugljenog slojića u nekom potočnom izderu kod negdašnje poštanske stanice "Han Ludvig Viktor", jedva 10 m južno od ceste. Uklopljen među vrlo jako rastrošene ilovaste lapore, koji nose bogatu slatkovodnu faunu, osobito melanopside i planorbe, — proviruje tu slojić vrlo rastrošenog i zemljastog ugljena; vid mu je ko u treseta. Debljnaa slojića iznaša 25—30 cm. Nemamo analize tog ugljena.
13. Ugljena kotlina Banovići—Podgorje—Omazić (kotar D. Tuzla).
Zračnim pravcem 21 km jugozapadno od D. Tuzle nalazi se u području općina Podgorje, Banović, Tulović, Ivonić i Omazić neogena kotlina; leži povrh flišnih pjeskovaca, opkoljena je flišnim pjeskovcima i zmijevcima, a zmijevci je triput prekidaju. Ta kotlina ima oblik dvošiljaste kuke, a zaprema prostor od 9 km2.
Neogeni sedimenat sastoji od žućkasto-bijelog vapnenasto-lapornog škriljevca, koji sadrži mnogobrojne ostanke biljaka, imenito Glyptostrobus, Pinus i vrste taksodija, ali nema životinjskih okamina.
Nekolikim izdancima dokazano je, da u tom tercijaru ima ugljena.
Ponajbolje prikazuje nam te naslage izdanak u uvali livade "Šabanov dol"; ovdje se vidi ispod neogenih vapneno-lapornih škriljevaca najprvo nečist, škriljevit pokrov, po prilici 1 m debeo; pod ovim ugljenim slojem leži 90 cm jak, žućkast, ilovast umetak, a pod ovim 3 m debeli glavni sloj.
Ovaj sloj sastoji od jedne čiste grede svijetla ugljena, koja je debela 150 cm, a zaprema njegovu sredinu, dočim se i u pokrovu i u podloženom dijelu nalazi ugljen, pomiješan s ugljenim škriljevcem. Analiza ugljena iz čiste slojne grede dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 11.60 %
pepela 8.50 %
sumpora 0.96 %
ugljika 54.50 %
vodika 5.43 %
kisika i dušika 19.97 %
količinu toplote po Bertjeu 4684 kalorija
količinu topline proračunatu 5200 kalorija◊416
Daljnji izdanak nalazi se u šumi "Stare kuće" južno od Omazića; taj izdanak može se pratiti u duljinu od 130 m, smjerom teži prama 19 1/2 h; nagib naslaga ide sa 15° prama 1 1/2 h; debljina sloja ovdje nije poznata, nu čini se da je to izdanak prije navedenog pokrovnog sloja.
Nadalje se nalaze izdanci u Banoviću, južno od Kurtića, pa onda na uzbrdici puta od Banovića k Tuloviću, napokon na oranicama u Podgorju, nu tu je svugdje sagoren ugljen.
14. Ugljen u predjelu Kotorsko-Bušletić (kotar Derventa i Gračanica).
Nad tvorbama flišne zone rasprostire se u području Kotorsko-Bušletić sa obje strane rijeke Bosne tercijarna kotlina, koja pokriva površinu od preko 100 km2. Ima lik opružen od sjeverozapada prama jugoistoku, a najveća mu je duljina između sela Brežići (kotar Derventa) i Lukasići (kotar Gračanica), 20 km. Najznatnija širina ove kotline 9 km, između sela Kladari (kotar Derventa) i Brezani (kotar Gračanica); površina kotline iznaša preko 100 km2. Rijeka Bosna rastavlja tu tercijarnu kotlinu na dvije nejednake česti, od kojih veća leži na desnoj obali.
Neogeno taloženje sastoji od žućkasto-smeđih ilovastih lapora, koji mjestimice sadrže umetke škriljastih, plavo-sivih i smeđastih vapnenih lapora.
Do sada se je našlo ugljena na ovim tačkama:
1. U općini Bušletić (kotar Bračanica) nalazi se u potoku na nekoj livadi sa mnogovrsnim uvalama na više mjesta crvene sagorjele zemlje, a pod ovom se vidi smolinasta crna masa sa škriljevastim ugljenim otpacima. U samom potoku proviruje ispod crvene izgorjele zemlje vrlo nečist ugljen sloj, jedva 1 m debeo, — možda je to tek pokrovna partija kakova jačeg sloja.
Kakovih 1 1/2 km na zapadu toj tački nailazi se pokraj puta u Doboj, a unutar područja općine Bušletić — na izdanak posve rastrošena, jako crna i sjajna ugljena.
3. U općini Kotorsko (kotar Derventa) proviruje blizu željezničke stražarnice br. 20 između željezn. kilometara 64 i 65 ugljeni sloj; vidljiva mu je debljina 1 m, ugljen mu je doduše rastrošen, nu ipak je pobolji smeđi ugljen.
Ugljen te kotline uopće je škriljevasta sastava, školjkasta loma, jako crne boje i ugasita sjaja; na zraku se nabrzo raspuca.
Analize tog ugljena nemamo.◊417
15. Ugljen u Žepču (kotar Žepče).
Sjeverno od Žepča leži nad flišnim tvorbama tercijarna kotlina, velika 36 km. Najskrajniji sjeveroistočni joj kraj dosiže niz Bosnu do preko puta sela Dolca: crta, što spaja bregove Debelo brdo, Gola glava i Koso brdo jeste joj međom sa sjevera, odavle pak ide međa pravcem prama varoši Žepču; južnu i istočnu među čini rijeka Bosna, samo kod samoga Žepča, pa kod Orahovice, Bistrice i Pokleća prelaze omanji tercijarni umetci na desnu obalu rijeke. Sa tercijarnom kotlinom novo-šeherskom (što je opisujem u narednom odsjeku) žepačka kotlina nije suvisla, jer sjeverno od sela Lupoglava i Osova, gdje se je predmnijevao spoj rečenih kotlina, gorsko šljeme na razvođu sastoji od serpentinca. Najnižu čest tercijarne kotline žepačke tvore konglomerati, povrh ovih leže škriljevaste ilovine, vapneni lapori i pjeskovci.
U žepačkoj kotlini našlo se ugljena na ovim tačkama:
1. Dr. Tice ("Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina", str. 138.), našao je na desnoj obali Bosne više skele žepačke, u nekoj uvali gorske strmine, na međi općine Žepča i Orahovice odmah ispod međe serpentina i neogena — izdanak ugljena. Tu se nalaze izdanci triju slojeva, uklopljeni u blijedo-žute, vapnene lapore jasna zveka. Oni se nagiblju prama sjeveroistoku. Čini se, da debljina ni jednoga tih slojeva ne nadmašuje 50—60 cm. Crni svijetli ugljen tih slojeva je škriljasta sastava. Sastav po dr. Ticu bio bi ovaj:
higroskopska voda 5.0 %
pepeo 14.7 %
količina topline po Bertjeu 4500 kalorija.
2. Nadalje vidje dr. Tice, da na lijevoj obali Bosne u blizini hana Hasagića proviruje 6 slabih slojića ugljena; debljina im je između nekoliko pa do 50 cm, a nagibi sa 15° prama sjeveru. O tome ugljenu navađa Tice ovu analizu:
higroskopska voda 5.7 %
pepeo 30.2 %
količina topline po Bertjeu 3616 kalorija.
3. Rudarski satnik Radimski našao je u tercijarnim naslagama, što su ogoljene izderom potoka Osove, izdanke triju ugljenih slojeva; te naslage sastoje od grubozrnatih, nu mekih pjeskovaca, koji se u svrstavanju izmjenjuju sa plavkastim škriljevastim glinama. Kod tih ugljenih slojeva najviši pokrov debeo je 60—70 cm i nosi rastrošen, svijetao ugljen; srednji sloj debeo 10—20 cm nosi lijep, crn svijetao◊418 ugljen školjkasta loma; najpoložitiji sloj, debljinom jednak srednjem sloju, sadrži crn svijetao ugljen škriljevasta loma.
Smjer naslaga ide od sjeverozapada prama jugoistoku, nagib prama jugozapadu, te bih rekao, da su ovi izdanci svijetla ugljena protukrilo izdanaka, što su navedeni pod stavkom 1.
16. Ugljen u Novom Šeheru (kotar Žepče).
I okolini sela Novog Šehera imade tercijarna kotlina, položena i omeđena flišnim tvorbama. U nje je oblik elipse, kojoj sjeverozapadno-jugoistočna dulja os mjeri 11 1/2, a jugozapadno-sjeveroistočna kratka os 4 1/2 km; površina joj iznaša kakovih 50 km2
Neogeni materijal tvore svjetlosivi, bjelkasto rastrošavajući se lapori, koji u velikoj množini sadrže malih Cipris-školjaka.
Ugljenih izdanaka nađeno je na mnogim tačkama te kotline.
Već dr. Tice spominje u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" na strani 134. izdanke ugljena kod sela Ponjeva i Ozimice. Zapadno od Ponjeva, u Pirama, ustanovljena je debljina izdanka, što se složio među gline, sa nekoliko metara. Protukrilo tih izdanaka biće da čine izdanci kod Strupine i Mladoševića.
Senzaciju su pobudili izdanci u općini Brezovi dani, o kojima se govorilo, da je tu sloj debeo 10—13 m; širile su se i glasine, da tu cijelo jedno brdo sastoji od ugljena. U istinu proviruju u kraju Izgorjelica, općine Brezovi dani glavice ugljenog sloja u duljini od kakovih 10 m, a njihov rastrošen i povodnjom naokolo razbacan materijal čini, te debljina sloja izgleda vrlo velika. U istinu je sloj ovdje debeo samo 3—4 m, a u svojoj pokrovnoj polovini nosi tanak umetak. Ugljen smjera prama jugozapadu-sjeveroistoku, a nagib mu iznosi 15° prama sjeverozapadu.
Kakovih 300 m jugozapadno od te tačke nalazi se na glavici brežuljka Njiva Ostruga, ispod oraće zemlje, izdanak ugljena, koji se može lako proslijediti na 10—15 m; debljina i taložne prilike još nijesu ustanovljene.
Odatle dalje na jug za još kojih 100 m nailazimo na putu "Šumica put", i to već na salazu prama potoku Dubrava, na treći izdanak ugljena, koji se duž slaza stere kakovih 50 m. Izdanak je debeo nekoliko metara, a pada tu sa 10—15° prama istoku. U tim izdancima skroz je lijep svjetao ugljen donekle škriljevasta loma.
Iz toga, što je lice toga ugljena iz Izgorjelice ponešto različno od onog iz ona dva druga izdanka, pa onda i iz izmjeničnih◊419 prilika taloženja, može se zaključiti, da u Brezovim danima postoje dva sloja ugljena, od kojih je onaj, što u Izgorjelici izviruje, ležeći sloj.
Dalje ima u kraju Lug, općine Kopice, ugljeni izdanak, debeo 4 m; on je bez sumnje nastavak sloja u Brezovim danina. U kotlini Novo-šeherskoj radi se dakle o vrlo rasprostranjenim i jakim naslagama ugljena; uz to je položaj izdanaka u Brezovim danima vrlo povoljan za spoljašnje kopanje, a kašnje i za podrovnu radnju. Novi Šeher udaljen je od željezničke stanice Maglaj samo 16 km.
Istraživački rezultat iz obiju slojeva jeste ovaj:
I, II,
higroskopska voda 15.0 %, 13.15 %,
pepeo 7.6 %, 5.55 %,
sumpor 0.7 %, 0.565 %,
ugljik 54.15 %, 58.46 %,
vodik 3.69 %, 3.85 %,
kisik i dušik 19.56 %, 18.99 %,
količina topline po Bertjeu 4485 kalorija, 4799 kalorija,
količina topline proračunata 4571 kalorija, 5013 kalorija,
17. Ugljen u Dubočcu na Savi (kotar Dervent).
Južno od sela Dubočca, što leži na Savi, ima ilovače bijele boje, na kojoj leže tvorbe litavca. U toj ilovači nađen je kilometar južno od sela god. 1897. 12 cm debeo slojić vrlo mladog, lignitičkog ugljena. Svrstavanje pošlo je smjerom prama istoku-zapadu; nagib pak prama sjeveru, a iznosi 25°. Analize tog ugljena nemamo. To nalazište nema praktične važnosti.
18. Ugljen u dolini Male Usore (kotar Tešanj).
U dolini Usore ima neogena kotlina, s kojom su po svoj prilici nekad suvisli bili tercijarni krajevi u Mladikovini i Komušini u području Velike Usore. Tu kotlinu sačinjavaju naslage slatke vode, koje se steru u istočno-zapadnom smjeru; dugačke su 20 km, a prosječno široke 2 km, te zapremaju prostor od 38 km. Naslage su od svih strana omeđene tvorbama bosanske flišne zone. Na međi općina Teslić i Buletić odvaja se od sjeverne serpentinske pruge jedan dio ulazeći u tercijarno područje sve do desne obale Male Usore, i rastavlja tako rečeni tercijar na dva dijela.◊420
Neogeni taložni materijal sastoji od vapnenih i ilovastih lapora i ilovasto-lapornih škriljevaca, u kojima se mjestimice nađu otisci bilina i ostanci gasteropoda.
U toj neogenoj kotlini našlo se ugljena na ovim tačkama:
1. U Rudopolju kraj sela Brdaci proviruje iz desne obale Usore jedan izdanak svijetla ugljena, koji se je mogao opažati u smjeru od kojih 10 m. U njem je jako crn, ugasito sjajan ugljen, često pomiješan jalovim umetcima. Neposredno u podnožju pojedinih slojnih greda, pa mjestimice i u umetcima nađu se kao orah pa i kao pesnica veliki komadi rastvorene sumporne pakovine.
Prosjek tog ugljenog izdanka jeste:
1. žućkasti ilovasti lapori kao pokrov,
2. ugljen 180 cm
3. umetak 30 cm
4. ugljen 130 cm
5. umetak 45 cm
6. ugljen 220 cm
7. umetak 50 cm
8. ugljen 30 cm
9. umetak 20 cm
10. ugljen 80 cm
Po tome izdanak ima debljinu od 785 cm, od čega otpada 640 cm = 81.5 %, na ugljen, a 18.5 % na umetke.
Umetci sastoje od žućkasta ili siva ilovasta lapora, koji sačinjavaju ujedno podlogu sloja; naslaga je plosnata; nagib prama sjevero-zapadu iznaša 10º.
Analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 14.90 %
pepela 8.50 %
sumpora 1.24 %
ugljika 56.11 %
vodika 3.92 %
kisika i dušika 16.57 %
količinu toplote po Bertjeu 4480 kalorija
količinu toplote proračunatu 4959 kalorija
Pokušaj proizvađanja koksa: 44.7 % pjeskovita taloga.
2. Kod utoka Gomjenice u Usoru proviruje ugljeni sloj, debeo po prilici 4 m, a ugljen mu je sličan prvašnjemu.
Žalibože, što su nalazišta pod 1. i 2 dosta malena i neznatna.
3. U blizini stanice Gornji Teslić, na pruzi šumske željeznice, što vodi iz Doboja u dolinu Usore, otvoren je podrovom ugljeni sloj, debeo 1.2 m. Kad se je istraživao sloj smjerom i nagibom, ispostavilo se, da je veoma kriv i izapran, tako da se taj ugalj ne da ekonomski izrabiti.◊421
4. Istočno od pomenutog podrova nađeno je u općini Vuletić više ugljenih izdanaka, koji su rudarski istraženi; tek mora se izjaviti, da ti slojevi nijesu vrijedni kopanja.
5. Na zapadnom rubu te slatkovodne kotline proviruje 100 m udaljeno od kuće Riste Nikolića u Pribiniću, jedan sloj svijetla ugljena uz samu među između neogena i serpentina, a debeo je preko 2 m, te pada za 25 % prama jugozapadu. Ugljen toga sloja jako je crn, veoma živahna sjaja, te se u pojedinim naslagama pretvara u takozvanih čigrasti ugljen (Kreiselkohle). Analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 6.6 %
pepela 6.1 %
sumpora 0.894 %
ugljika 60.00 %
vodika 4.045 %
kisika i dušika 17.255 %
količina topline po Bertjeu 5675 kalorija
količina topline proračunata 5818 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 59.5% čista prašna taloga. Lokalitet je zgodan za rovove.
5. U tercijarnom okrajku Mladikovinačkom našlo se sloj svijetla ugljena, koji je debeo 70 cm, a leži tik sjeverne međe između neogena slatke vode i serpentinca.
19. Ugljen u Kotor Varošu (kotar Kotor Varoš).
Ugljena slatkovodna kotlina kotor-varoška leži pretežnim dijelom na desnoj obali Vrbanje, te se opružila od sjeverozapada prama jugoistoku. Duljina joj je 19, a prosječna širina 3 do 4 1/2 km. Prama jugu kod Maslovare se zašiljuje. Pokriva površinu od 90 km2.
Kotlinu omeđuju na sjeveru jaspisi Uzlomac-planine, na sjevero-zapadu flišno kamenje i flišni škriljevci, a na jugozapadu po svoj prilici jurski vapnenci aptiha.
Sadržina kotline je neogene dobe, te sastoji od ilovasta laporna škriljevca i ilovasta lapora, puna petrefakta.
Do sad je dokazano, da samo jugoistočni dio kotline sadrži ugljena i to na ovim tačkama:
1. Zapadno od sela Kukavice stere se — više ušća Jezerske rijeke u Vrbanju — jedan ugljeni izdanak poprječno kroz rijeku Vrbas. U tom izdanku je smjer naslaga prama 19 h, a nagib od 75—80º prama 1 h; sastoji od glavnog sloja od 415 cm i pokrova od 175 cm debljine;◊422 oba sloja sastavljena su umetkom od kakovih 100 cm, koji sastoji od smeđa ilovasta lapora, bogata petrefaktima.
Ugljen ovih slojeva jeste jako crn, svijetao ugljen živahna sjaja. Ugljen glavnog sloja više je pločast, a onaj u pokrovu više je škriljevasta sastava. Analizom tog ugljena dobio se ovaj rezultat:
higroskopske vode 15.65 %
pepela 4.30 %
sumpora 1.40 %
ugljika 52.80 %
vodika 3.56 %
kisika i dušika 23.69 %
količina topline po Bertjeu 4539 kalorija
količina topline proračunata 4214 kalorija
Pri koksovanju dobilo se 29.6 % prašnog taloga.
2. Kilometar više ušća Jezerske rijeke u Vrbanju, nalazi se u koritu potoka Jezerska rijeka izdanak ugljena. Sloj se stere također prama 19 h, a naslage padaju strmo prama sjeveru.
Prosjek izdanka jeste:
ugljen u pokrovu 30 cm
ugljen u podlozi 120 cm
umetak od smeđa ilovasta lapora, puna petrefakta 200 cm
Vanjština tog ugljena ista je ko kod izdanka 1., nu taj će izdanak pripadati nekomu više pokrovnomu sloju.
Teren između izdanka 1 i 2 prilično je ravan, te po tom tude ne bi bila moguća podrovna radnja.
3. Kakovih 5 kilometara dalje prama istoku, po prilici u navedenom već smjeru, pojavljuje se trošan svijetao ugljen u opsegu gdje se malo ogolilo mjesto, između ceste i desne obale Kruščice, u predjelu Palučak općine Maslovare. Ugljen leži ispod rastrošena ilovasto-laporasta škriljevca. Debljina mu se nije mogla opredijeliti, ali po vidljivim ostancima čini se, da je dosta znatna. Biće da je taj izdanak tek nastavak ugljenog izdanka, što ga reprezentuje izdanak 1. I ovdje situacija izdanka nije povoljna za rovove.
4. Po prilici 100 m sjeverno od sela Hrvaćani ide jahaći put, što vodi iz sela Kotora u prvo rečeno selo, preko ugljenog izdanka, koji smjera prama 2 1/2 h, a padanje od 80° upravljeno je prama 20 1/2 h Izdanak sastoji od pokrovnog, 34 cm debelog slojića, na oto od 18 cm jakog uloška smeđeg laporastog škriljevca i napokon, od donjeg slojića 20 cm debljine. Ugljen obih slojića je crn lignit bez sjaja.◊423
Ističe se, što ovdje naslage ne padaju od osnovnog gorja prama središtu kotline, već upravo obratno, te se je ondje možda samo neznatno i lokalno oblik tako razvio.
5. U području općine Hrvaćani proviruje istočno od izdanka 4. niže sela Savići u lijevoj strmini Hrvačke rijeke ugljeni izdanak, a ima debljinu od kakovih 6 m. Ugljen mu je jako crn, ima osrednji sjaj i cijelom svojom debljinom pokazuje finoškriljevast sastav; smjera prama 22 h. Sudeći po naslagama rekao bih, da je taj izdanak protukrilo sloja, što ga tvore izdanci 1 i 3. Terenske prilike su ovdje povoljne za rovove.
Analizom tog ugljena došlo se do ovog rezultata:
higroskopska voda 19.3 %
pepeo 11.25 %
sumpor 1.030 %
ugljik 48.30 %
vodik 3.16 %
kisik i dušik 17.99 %
količina topline po Bertjeu 4095 kalorija
količina topline proračunata 3964 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 38.25 % prašna taloga.
20. Ugljen u Jajcu (kotar Jajce).
Tercijarni jajački talozi slatke vode rasprostiru se pa sjeveru, sjeveroistoku i istoku pomenute varoši; imadu nepravilan oblik od 15 km najveće istočno-zapadne duljine pri 8 1/2 km najveće sjeverno-južne širine i 40 km2 površine. Talozi su omeđeni na jugu i jugo-istoku trijaskim, na zapadu, sjeveru i sjeveroistoku jura-vapnencima; kod samoga mjesta Jajca nad njima su recentni pršinci (recente Kalktuffe).
Jajački tercijar zaprema brežuljast teren, što ga među višim vapnenim gorama duboko uvaljena rijeka Vrbas dijeli na dva nejednaka dijela, veći istočni i manjii zapadni dio.
Najdublju čest tercijara sačinjavaju krupno-zrnati vapneni konglomerati, koji počinju na desnoj obali Vrbasa — od kuća predgrađa Kozluka do hana Lučine, a na desnoj i lijevoj obali čine strme stijene.
Vapneni konglomerati bivaju prama visini sve finije zrnasti, pa prelaze napokon u prave pjeskovce.
Na pjeskovcima su glinenaste naslage, u kojima je na više mjesta nađeno ugljenih izdanaka.◊424
U pokrovu tih glinenastih naslaga nalaze se ponajprvo laporni škriljevci, pa tercijarne močike; ove močike sastavljaju najviše dijelove gorskog lanca kod Divićana, te su ne malo horizontalno svrstane. Na tim tercijarnim vapnenim močikama podignuta je jajačka tvrđavica i u njima su izdubene čuvene jajačke katakombe.
Evo profila jajačke tercijarne kotline u smjeru zapadno-jugozapadnom i istočno-sjevernoistočnom.
Jajce.
a - Trijaski vapnenci.
b - Jurski vapnenci.
c - Tercijarni konglomerati.
d - Pjeskovci.
e - Ilovine.
f - Sloj ugljena.
g - Ilovine i laporni škriljevci.
h - Močik (mačik, sedra).
i - Brečasti vapnenac.
Od fosilija zna se iz naslaga "g" za ostatke Limnaeus-a, Planorbis-a, Bithinia, iz naslaga "e" za školjku, koja će biti identična sa Pisidium Schlechani iz slatkovodnog tercijara u Promini.
Izdanaka ugljena našlo se je na ovim tačkama:
1. Na sjeverozapadu varoši Jajca, na staroj cesti prama Varcar-Vakufu i neposredno ispred pravoslavne crkve u Jajcu. Ovdje ima ugljeni sloj vidljivu debljinu od 2 m. Ugljen ima jako crnu boju, živahan sjaj, al se kroza nj počešće provlače pruge škriljevca. Ravno jugu spuštajući se sloj leži tu povrh smeđo-žute rastrošene škriljevaste ilovine, a nad ugljenim slojem je žutkasto-bijel, jasnozvučni i škriljevasto se raspadajući vapneno-ilovasti lapor. Pošto izdanak visoko leži, dao bi se ugljeni sloj podrovom dobro izrabiti.
2. Pri kopanju bunara uz nadcestarsku kuću na sjevernom kraju grada, naišlo se na svijetao ugljen. Pobliže se nije ništa doznalo o jakosti i prilikama naslaga. Ova tačka leži u smjeru prije opisanog izdanka i pripada po svoj prilici istomu sloju; i ona leži još vrlo visoko nad koritom Vrbasa.
3. Na desnoj obali Vrbasa proviruje kod Butila, općine Divićani, iz izdera nekog potočića sloj smeđa ugljena; sloj se spušta plosnato, a vidljiva mu je debljina 1 m. Podloga mu sastoji od smeđo-sive škriljevaste ilovine; neposredni pokrov nije ogoljen.◊425
4. Kod sela Podmilačja, posve blizu obale Vrbasa, u ilovastim stijenama nekog potočnog izdera često se nađe komađe lignita, koji je čisto nalik na ugljen, što ga opisasmo pod stavkom 3. Do sad se nije mogao pronaći sloj.
Analiza jajačkog ugljena navedena je u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina", str. 99., a glasi:
higroskopske vode 10.6 %
pepela 15.5 %
goriva vrijednost po Bertjeu 4226 kalorija.
21. Ugljen u Banjaluci.
U proširenju doline kod utoka Vrbanje u Vrbas, kod okružne varoši Banjaluke, imadu nad tvorbama flišne zone neogene naslage slatke vode. One pokrivaju površinu od kakovih 70 km2. Na jugu dosižu do južnog kraja varoši Banjaluke, na istoku im je međom Vrbanja rijeka, na sjeveru teče Ivanjska rijeka blizu dodira među tercijarom i flišom, a na zapadu iščezava međa preko brda Mandušića, sela Orlovca, izvora Maklenovca i Pećine i napokon preko sela Motike.
Neogeni taložni materijal može se razlučiti u dvije skupine u to: u dublju, više vapnenastu, — te u višu, više pjeskovito-ilovastu.
Niža skupina sastoji u najdônjoj naslagi od vapnenih lapora sa kongerijama; poviše leže čvrste močike sa ostatcima biljaka u hrđavo očuvanim, neopredjeljivim kongerijama i melanopsidima; na tome su pak bijeli pločasti lapori sa
Congeria cf. hanatica R. Hoern. i
Melavopsis Pilari (Verbasensis) Neum.
Debljina te naslažne grupe iznaša 130 do 170 m.
Više položenu skupinu tvore gline, šljunak, slabo spojeni konglomerati i finozrnasti pjeskovci, ispod kojih je mjestimice lapor i laporasti škriljevac; debljina joj je kakovih 250 do 300 m. Konstatovano je, da obje naslažne skupine nose ugljen.
U niži, vapnenasti naslažni kompleks, kakovih 50—70 m od osnovnog gorja daleko, uklopljen je takozvani Laušev (jer proviruje na Lauš-brdu) sloj. Računajuć od pokrova do podloge, evo mu sastava: Gornji lapor,
ugljen 10 cm do 15 cm
laporasti umetak 10 cm do 15 cm
ugljen 26 cm◊420
čađava vrsta, zastupljena također smeđim laporom 0 cm do 3 cm
ugljen 34 cm
sivi laporasti umetak 13 cm
ugljen 17 cm
sivi laporasti umetak 2 cm
ugljen 50 cm
crni ilovasti umetak 8 cm
ugljen 24
meki, smeđi, u ilovaču prelazeći umetak lapora 8
ugljen 18 cm
donji lapor.
Ukupna debljina tog sloja ugljena iznaša 220 do 233 cm, od čega otpada 179 do 184 cm = 81.4 % na ugljen, a 41 do 49 cm = 18.6% va jalove umetke. Umetci nijesu podjednaki, već mjestimice, imenito prama iskrajku rastu, a mjestimice, naročito prama dubljini, postepeno prelaze u klin.
U sloju je čist, živahno sjajan, svijetao ugljen sa školjkastim lomom; na zraku se zbog gubitka svoje higroskopske vode brzo raspada. Vrijedno je spomenuti, da se u ugljenu toga sloja često nađu ostanci kostiju kičmenjača. Bosansko-hercegovački zemaljski muzej posjeduje dva lijepa dijela čeljusti Antilope clovata Gerv.; govori se, da su u novije vrijeme nađeni ostanci kostiju neke vrste Sus-a.
U prvoj svesci godišta 1895. djela "Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt" navedena je na strani 3. analiza tog ugljena, a glasi:
higroskopska voda 29.05%
pepeo 7.40 %
sumpor sagoriv 2.02 %
sumpor u pepelu 1.48 %
ugljik 44.45 %
vodik 3.03 %
kisik i dušik 12.20 %
količina topline po Bertjeu 3864 kalorija
količina topline proračunata 3932 kalorija
Uz ovu analizu treba primjetiti, da dotični ugljen potiče iz redovito podvodna rova.
U podlozi Lauš-sloja ima povrh lapora nekoliko 5—15 cm debelih izdanaka ugljena, al su bez svakog praktičnog značenja. U pokrovu pak konstatovana su dva sloja; prvi je kakovih 15 m, a drugi 21 m udaljen od Lauš-sloja. Prvi je debeo 38—42 cm, drugi sastoje od tri◊427 ugljene grede, od kojih gornja ima 30, srednja 6—8, a dônja 5—10 cm debljine; laporni ulošci iznašaju 22—40 cm.
U višem, pjeskovito-ilovastom kompleksu naslaga, opazio se ugljen na ovim tačkama:
Niže velike kasarne na Vrbasu proviruju na rijeci Vrbasu tri slojića. Pokrov tih slojića sastoji od zelenkastih, finozrnastih pjeskovaca, koji mjestimice postaju laporasti; nad ovim su tamne, a još poviše željezaste škriljevaste gline. Povrh ovih škriljevastih glina leži prvi slojić, a ima 40 cm debljine. U podlozi ugljenog slojića ima 150 cm debela greda škriljevca, a povrh ove leži 20 cm debela naslaga ugljenog škriljevca, koja nosi mnoge fosilije, među kojima:
Melanin cf. Escheri Mer.
Neritina semidentata Sdbg.
Poviše leže zatim plavkaste škriljevaste gline, koje se hrđasto rastrošavaju; nad ovima opet leži drugi ugljeni slojić, koji je 50 cm debeo i kojemu je 20 cm debela podložna greda skoro sasvim zaškriljavila, te nosi ostanke puževa. U neposrednom pokrovu tog ugljenog slojića jesu gline sa okaminama, a kakovih 4 do 5 m iznad ovih imade treći, po prilici 25 cm jaki slojić. Jedan od ta tri slojića mora svakako biti identičan sa slojićem katranastog ugljena, navedenim na strani 92. djela "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina".
U tom kompleksu naslaga dolazi nad pomenutim trima slojićima ugljena još nekoliko sasma neznatnih ugljenih slojića i istom daleko u pokrovu pojavljuje se takozvani pavlovački sloj. Taj sloj od pokrova k podlozi ovaki je:
Siva ilovača kao pokrov,
ugljen, koji se škriljasto lomi 325 cm
sivi ilovasti umetak 15 cm
ugljen 30 cm
sivi ilovasti umetak 5 cm
ugljen 70 cm
sivi ilovasti umetak 15 cm
ugljen 40 cm
sivi ilovasti umetak 35 cm
ugljen 70 cm
plavi ilovasti umetak 80 cm
ugljen 20 cm
plavi ilovasti umetak 38 cm◊428
ugljen 15 cm
crni ilovasti umetak 40 cm
ugljen 40 cm
crni ilovasti umetak 30 cm
ugljen, koji se školjkasto lomi 70 cm
crni ilovasti umetak 10 cm
ugljen 90 cm
svjetloplava ilovača kao podloga.
Ukupna jakost tog sloja iznaša 1038 cm, od čega otpada 770 cm = 74.18 % na ugljen, a 268 cm = 25.82 % na jalove umetke.
Elementarnom analizom ugljena iz toga sloja dobilo se je:
higroskopske vode 10.3 %
pepela 14.5 %
sumpora 1.57 %
količine topline po Bertjeu 4135 kalorija.
U pokrovu toga sloja nalaze se još nekoje, tek neznatne žilice ugljena.
U toj se kotlini nigdje ne može ustanoviti dulibasto taloženje tercijarnog sedimenta, te izgleda, da je to jednostavno uzdignuće, koje je nastalo na jugu i zapadu. Padanje, koje iznaša 9° i 75° i češća odvrgnuća (Verwerfungen) dokazuju, da su ovdje već za neogenog doba djelovale sile, koje su stvarale gorja.
Priloženi profil neka nam pobliže predoči taj naslažni oblik.
Profil banjalučkog neogenskog taloga slatke vode.
1. Flišni vapnenac.
2. Flišni glinasti brusilovci.
3. Lapori i močike.
4. Pjeskuljasto-glinaste naslage.
5. Slojevi ugljena.
5. Aluvium (naplavina).
6. Flišni vapnenac?
22. Ugljen u Varcar-Vakufu (kotar Varcar-Vakuf).
Kod kotarskog mjesta Varcar-Vakufa u dolinskom području Crne rijeke leže na tvorbama trijasa neogene naslage, koje u smjeru potokova toka — jugozapad-sjeveroistok — dosižu relativno znatnu duljinu od kakovih 8 km, ali im širina iznosi najviše 1 1/2 km. Na◊429 dva mjesta, i to neposredno istočno Varcar-Vakufa, pa zatim kod Dônjeg sela trijasna vapna vrlo se približuju obalama Crne rijeke, da gotovo prekidaju neogen.
Neogeni talog sastoji u toj kotlini na najdônjem mjestu od gromača; povrh konglomerata leže sive i žute, na tanko položene, vrlo meke i trošne naslage škriljevaste ilovine.
U toj neogenoj kotlini doznalo se do sad za ugljen na ovim mjestima:
1. Sjeverno odmah uz varoš Varcar-Vakuf, gdje na katoličkom groblju proviruju tercijarni konglomerati, koji opkoljuju žilicu svijetla ugljena, jaku nekoliko centimetara.
2. Istočno Varcar-Vakufa, gdje se na jednoj njivi sela Dônje selo među naslagama škriljevaste ilovine pokazuje 10—12 cm debeo slojić svijetla ugljena.
Narodno-gospodarstvene važnosti nema to nalazište. Analize nemamo.
23. Ugljen u Medni (kotar Varcar-Vakuf).
Tercijarno taloženje u Medni leži neposredno nad tvorbama trijasa; ima vrlo nepravilan oblik, opružen od jugoistoka prama sjeverozapadu; najveća mu je duljina između Baraća i Stupara 7 km, a najveća širina između Pisarića i Medne preko 3 1/2 km; zaprema površinu od 16 km2.
Neogene naslage sastoje od žutkastih vapnenasto - glinastih lapora, u kojima ima, osobito u blizini ugljenih slojeva, sivih škriljevastih ilovina. Pokrovnih konglomerata nije se ovdje opazilo. Vapneno-glinasti lapori nose bogatu faunu slatke vode, iz ove osobito kongerije i melanije.
U tercijaru Medne utvrdilo se ugljen na ovim tačkama:
1. Sjeverozapadno od mjesta Carevca, kod jakoga vrela Carevca, tvore žutkasti glinasti lapori strmu stijenu, a u ovoj se nalazi uklopljen 20 cm debeo sloj ugljena.
2. Na putu od vrela Carevca prama Medni vide se iz pukotina ilovastog tla na više mjesta izdanci ugljena, ali ih ni jedan nema važnije debljine.
3. U selu Medni u potoku Grabovcu proviruju jake naslage ugljena, koje sastoje od glavnoga i dvaju pokrovnih slojića. Ugljen glavnoga sloja ispunjava tu cijelo podnožje potoka horizontalnom duljinom od kakovih 35 m smjerom potokova toka, a pada strmo sjevero-zapadno. Prava debljina sloja iznosi 20 m. Tu je ugljen na površini◊430 prevučen žutom sedrom, te se obilnost sloja ne da valjano posmatrati; stalno je, da ima nekoliko tamno-plavih umetaka.
Ugljen glavnoga sloja ima crnu boju i umjeren sjaj; analiza mu je:
higroskopska voda 14.5 %
pepeo 13.4 %
sumpor 5.218 %
ugljik 48.21 %
vodik 4.18 %
kisik i dušik 19.71 %
količina topline po Bertjeu 4212 kalorija
količina topline proračunata 4254 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 46.55 % prašna taloga.
Od glavnog sloja kakovih 110 m uz željezničku prugu proviruje pokrovni sloj ugljena, debeo 1 m, a 10 m dalje drugi pokrovni sloj u debljini od po prilici 40 cm. Oba pokrovna sloja leže konkordantno sa glavnim slojem i sadrže isti ugljen kao i glavni sloj.
Izdanci ugljena, što su navedeni pod stavkom 3. leže prilično visoko nad dolinskim podnožjem potoka Medne, te bi se tu mogao ugljen izrabljivati podrovom.
4. Zapadno od Medne proviruju iz lijeve obale potoka Medne dva slojića, od kojih svaki ima 15—20 cm debljine; razlučeni su lapornim uloškom, debelim 1 m, i sadrže vrlo prhak, ljuskast ugljen.
24. Ugljen u Sanskom Mostu (kotar Sanski Most).
U okolici kotarskog mjesta Sanski Most, a u području doline rijeke Sane i potoka Blihe ima neogena kotlina; ona je duguljasta, koljenasto svijena lika, opružena je počevši od mjesta Sanski Most na jednu stranu prama sjeverozapadu, na drugu stranu prama jugu sa 33 km najveće duljine, 6 km prosječne širine, a sa 207 km2 površine.
Neogenu slatkovodnu kotlinu ispunjuju mase, koje sastoje od žuto-bjelkastih vapnenih lapora, obilnih petrefaktima; lapori su donekle debelo-pločasti, a donekle tanko-škriljevasta sastava.
Na zapadu i jugu omeđuju tvorbe neogena trijasni vapnenci, na sjeveru i istoku paleozoički škriljevci Starog Majdana—Lasine— Kruhara, koji obiluju željeznim vodama.
Samo se u onom dijelu kotline, što leži sjeverozapadno od varoši Sanskog Mosta, konstatovalo ugljena i to na ovim mjestima:
Kod sela Husimovaca u općini Kamengradu donjem nalazi se nedaleko ceste Sanski Most—Krupa izdanak ugljena. Tu, neposredno◊431 na desnoj obali potoka Blihe uzdiže se strma stijena vapneno-lapornog škriljevca, u kojoj se vidi lijep profil cijela sistema slojeva svijetla ugljena. Pokrov tih slojeva sastoji od svijetla, bjelkasto-žuta, vapneno-laporasta škriljevca, koji nosi osim mnogobrojnih bivalva među kojima se nalazi više vrsta kongerija, kao
Congeria cf. Czjžekii Hoern.,
Congeria cf. banatica Hoern.,
Congeria cf. triangularis Partsch.,
također otiske riba, pa je mjestimice sasma ispunjen krasno očuvanim fosilnim biljkama, od kojih su ove ustanovljene:
Cyperites Palla
Laurus stenophylla Ett.
Dryandra accuminata Ett.
Pterocarya denticulata O. W. i dr.
Profil tih izdanaka od pokrova prama podlozi ovaj je:
Ugljeni sloj I 30 cm
tamno-smeđ laporni uložak 8 cm
ugljeni sloj II 72 cm
zelen i smeđ lapor 120 cm
ugljeni sloj III 50 cm
siv i smeđ lapor 110 cm
ugljeni sloj IV 25 cm
Ispod ugljenog sloja IV imade poslije jačeg uloška nekoliko sasma crnih žilica ugljena.
Ugljeni sloj I. je škriljast, ugljeni sloj II sadrži čvrst, više masivan i čist ugljen, ugljeni sloj III škriljasta je sastava, a ugljen je nečist, napokon je u sloju IV lijep ugljen.
Smjeraše slojeva okrenuto je prama sjeverozapadu, a naslage padaju sa 25° prama sjeveroistoku. Terenske su prilike takove, da bi se dalo podrovno raditi.
Analizom ugljena iz sloja II polučen je ovaj rezultat:
higroskopska voda 12.2 %
pepeo 8.5 %
sumpor 3.03 %
ugljik 53.62 %
vodik 3.10 %
kisik i dušik 19.50 %
proračunata količina topline 4342 kalorija
količina topline po Bertjeu 4563 kalorija◊432
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se 49,85 % prašna taloga i 37.95 plinastih produkata.
Tačno u smjeru rečenog izdanka nalazi se sjeverozapadno u predjelu Zmijanjak općine Suhača drugi izdanak ugljena; tu se je za pokus kopalo, te ustanovilo debljinu ugljena od najmanje dva metra. Po vidu je taj ugljen najbolje vrste u svoj kotlini.
Analizom je polučen ovaj rezultat:
higroskopska voda 8.6 %
pepeo 2.2 %
sumpor 4.58 %
ugljik 59.80 %
vodik 3.68 %
kisik i dušik 21.14 %
proračunata količina topline 4984 kalorija
količina topline po Bertieru 4984 kalorija
Ugljen daje 49.80 % koksa i 41.6 % plinovitih produkata poslije oduzetka higroskopske vode.
Još jedan izdanak nalazi se zapadno sela Došci među šikarom i može se proslijediti duljinom od 200 m. Jakost, taložne prilike i kvalitet ugljena toga izdanka nijesu se mogli ustanoviti.
Na putu od hana Fajtovci prama tamošnjem pravoslavnom groblju vodi jahaći put preko ugljenog izdanka, a otale dalje prama jugozapadu. Tik pravoslavnog groblja fajtovačkog vidi se kako u nekom vodenom izderu proviruje iz ilovače ugljen. I tu se nijesu mogle ustanoviti pobliže prilike. Još dalje sjeverno, na putu prama Modroj priprečuje klanac ugljen izdanak; debljina ugljena iznaša 2 m, smjeranje slojeva je sjeveroistok-jugozapad; padanje je upravljeno prama sjevero-zapadu, a iznaša 5—6°; ugljen je prama pokrovu više škriljevast, prama podlozi više pločast.
Analizom tog ugljena polučilo se ovo:
higroskopska voda 7.25 %
pepeo 1.40 %
sumpor 2.14 %
ugljik 63.00 %
vodik 4.77 %
kisik i dušik 21.14 %
proračunata količina topline 5698 kalorija
količina topline po Bertjeu 5440 kalorija
Ugljen daje 43.1 % pjenasta koksa i 49.65 % plinastih produkata.◊433
Daljnji izdanak ugljena u toj kotlini nalazi se na sjevero-zapadnom rubu sela Modre u predjelu Varištu, ispod kuća dvaju Hrgića. Taj izdanak ogoljen je prigodom planiranja okolice nekog izvora; ugljen mu je svijetao, ponekle škriljast, donekle pločast, pada u 35° prama sjeveroistoku, a ogoljena mu debljina iznaša po prilici 3 cm. Po kazivanju onamošnjih stanovnika ima u pokrovu tog izdanka također ugljena. I ovdje bi terenske prilike dopuštale podrovnu radnju.
Analiza ugljena iz tog izdanka dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 9.75 %
pepeo 8.80 %
sumpor 3.35 %
ugljik 57.15 %
vodik 3.92 %
kisik i vodik 17.03 %
proračunata količina topline 5150 kalorija
količina topline po Bertjeu 4727 kalorija
Ugljen taj daje 48.6 % prašna koksa, a po oduzetku higroskopske vode 41.6 % plinastih produkata.
Može se dakle reći, da se u ugljenoj kotlini u Sanskom Mostu nijesu doduše opazile znatnije debljine slojeva, ali da je kotlina znatno prostrana, jer udaljenost izdanka u Husimovcima od onoga u Modroj iznaša u zračnom pravcu nemalo 13 km. Ovdje se mora primjetiti, da po svoj prilici svi konstatovani izdanci pripadaju jednom jedinom sloju, čiji je položaj poremećen svrstanjem nabora.
Velike industrijalne važnosti dobiće to nalazište ugljena, kad se jednom otpočnu izrabljivati ogromne mase izvrsne željezne rude, što se nalaze u neposrednoj blizini u okolici Ljubije—Starog Majdana.
25. Ugljen u Prijedoru (kotar Prijedor).
U okolini kotarskog mjesta Prijedora ima neogena kotlina, 325 km2 površine, a zaprema područje rijeke Gomjenice (pritoka Sane), te neki dio područja same rijeke Sane. Ne gledeć na prostranu uvalu na sjeveru prama Kostajnici, ima ta kotlina lik, opružen u smjeru sjeverozapad-jugoistok duljinom od kakova 32 km, a srednju širinu od po prilici 10 km. Cijelom duljinom presječena je normalno-tračnom željeznicom "Banjaluka—Doberlin".
Ta je kotlina omeđena na sjeveru i istoku tvorbama bosanske flišne zone, na jugu i zapadu paleozoičkim škriljevcima. Neogeno◊434 taloženje sastoji u istočnoj strani uvale od škriljevastih ilovina, pjeskovitih ilovina i konglomerata; podloženi su laporni škriljevci; na zapadnoj česti uvale više su vapneni u ilovasti lapori.
Duž južnog podnožja planine Kozare, među selima Ferićima i Babićima, poznati su nam blizu flišne podloge izdanci ugljena. Pobliže njihovo ispitivanje pokazalo je, da se tu radi o ugljenom sloju, koji se u smjeru prama 19 h pravilno održava duljinom od preko 10 km, te sa 30º—70° prama jugu pada. Debljina mu iznaša u najmanje 14, najviše 24 m.
Ugljen toga sloja donekle je listast smeđ ugljen, donekle ugasito žut i toliko smolinast lignit, da se šibicom da upaliti, te potpaljen gori, pri čem se razvija smolinast ugodan vonj. Prama zapadu izgleda da ugljen dobiva vid svijetla ugljena.
Na strani 99. "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" navedene su dvije elementarne analize tog ugljena, a glase:
higroskopska voda 9.1 %, 13.3 %
pepeo 22.2 %, 11.8 %
kalorija topline 3661, 3838
Po nekoj privatnoj vijesti dala je kasnija analiza 4329 kalorija efekta.
Zapadno tog ugljenog izdanka pokrite su neogene naslage jakom naslagom aluviona, te se tamo u ravnici prijedorskoj do sada nije doznalo za izdanke ugljena. Bez sumnje pak suvisi opisani neogen ispod aluviona sa onim neogenom, što se povlači prama sjeveru, isprvice ko uska uvala u dolini Puharske rijeke, pa onda prevaljuje Jelovac-sedlo, te se na protivnoj strani istoga, u području oborine potoka Knežnička proširuje. Cijelom duljinom te neogene kotline povlači se cesta Prijedor—Bačvani—Kostajnica; kotlina je omeđena na zapadu i istoku pjeskovcima i škriljevcima flišne zone, na sjeveru pak, gdje se ponešto proširuje, leže mlađe naslage morske povrh neogena slatke vode.
Materijal ove neogene kotline sastoji na dnu od pločasta vapnena lapora; na ovom leže svijetlo-žutkasti laporni škriljevci, bogati okaminama, naročito kongerijama i dikotiledonima.
U tim lapornim škriljevcima opaža se na tri mjesta ugljen i to:
1. Na međi općina Crne doline, Velikog Palančišta i Jelovca gor., gdje uza cestu proviruje 80 cm jak sloj svijetla ugljena, što se na zraku brzo raspada;◊435
2. pô kilometra rečenoj tački na sjeveru, gdje se na oranicama uz cestu viđa crna pruga, kojoj boja dolazi od obilna sitna zrnja svijetla ugljena; ta pruga bez sumnje reprezentuje nekakav izdanak ugljena;
3. na južnim obroncima Topolovca, gdje se u općini Dvorištu zapadno od ceste povlači oranicama crna pruga.
Analize toga ugljena nemamo.
26. Ugljen u Dragotinji—Vragolovu (kotar Prijedor i Bos. Novi).
Odasvud okružena flišnim kamenjem leži u općinama Vragolovu-Jutrogoštu, Dragotinji, Marini i Ahmetovcima neogena kotlina najveće duljine 8 km, najveće širine 2 km, a površine 19 km2, materijal joj sastoji od svijetlo-žuta laporasta škriljevca, slična onomu Jelovac-sedla. Taj škriljevac sadrži mjestimice mnoge i vrlo dobro očuvane kongerije.
U toj neogenovoj kotlini nađeno je na dva mjesta ugljenih izdanaka, i to u općini Vragolovu-Jutrogoštu i u općini Dragotinju.
U općini Vragolovu-Jutrogoštu nosi neznatni potočić Međuvođe omanje komađe svijetla ugljena, mora dakle da poprečuje nekakav izdanak ugljena; ovaj izdanak nije do sada nađen. Nasuprot vidi se po polju poviše potočića prilično široka tamna pruga; ona nam pokazuje smjer slojeva izdanka, koji se može proslijediti neprekidnom duljinom od nemalo cijelog kilometra.
U općini Dragotinji pojavljuje se nedaleko međe općina Dragotinje i Marine, na malenoj, među oranicama ležećoj livadi izdanak svijetla ugljena, što pripada ugljenom sloju, 4 m debelom, ali pomiješanom tamno-smeđim ilovasto-lapornim škriljevcem i crnim ugljenim škriljevcem. Smjeranje izdanka je tu upravljeno prama istoku-zapadu, a padanje prama jugu, te ovo iznaša 20°.
Analize tog ugljena nemamo.
27. Ugljen u Vodičevu (kotar Bos. Novi).
U općini Vodičevu, južno Doberlina, održala se je u onamošnjem flišnom području gruda neogene slatkovodne tvorbe; biće to po svoj prilici denudacioni ostatak negdašnjeg nastavka neogene kotline Vragolova-Jutrogošta prama sjeverozapadu. Gruda ta ima oblik nepravilna trokuta, te najveću duljinu — od jugozapada prama◊436 sjeveroistoku — od 5 km, u poprečnu smjeru pak najveću širinu od skoro 3 1/2 km.
Neogeni je talog isti onaj svijetlo-žuti, kongerije sadržavajući laporni škriljevac, što se i u Vragolovu-Jutrogoštu ukazuje ko glavnim kamenom.
Ugljena u toj kotlini opazilo se samo na jednoj tački, i to na sjeveru, gdje se na nekoj oranici više izvora Mačkovca pa i u odvodnom jarku toga izvora našlo komadića svijetla ugljena. Do sad se nije poradilo, da se ispita to ugljeno nalazište u pogledu jakosti i kvaliteta.
Ovdje ću još navesti, da je na jugozapadu kotline u D. Vodičevu nađeno naplavljena grumenja sagorjele zemlje, koje naravno potiče od izdanka sagorjela sloja.
28. Ugljen na rijeci Uncu (kotar Petrovac i Glamoč).
U međašnom području kotara Petrovca u Glamoča leže u dolinskim proširenjima rijeke Unca povrh trijadičkih vapna tri neogene slatkovodne kotline, od kojih je ona, što je najviše na sjeverozapadu, u kojoj leže sela Vrtoče i Drvar, velika 11 km2, srednja sa selom Mokronogama 3 km2, a najjužnija, u općini Ljeskovici 6 km2.
Neogeni materijal što ispunjuje sve tri kotline, koje su prvobitno suvisile, sastoji od bijelih vapnenih lapora, kojima su mjestimice, naročito u blizini ugljenih slojeva, podložene tamne ilovine. Svijetli vapneni lapori nose Congeria cf. triangularis, tamne ilovine Melanopsis filifera n. sp.
Do sad doznasmo za ugljen i u sjeverozapadnoj i u jugoistočnoj kotlini, u srednjoj kotlini pak manjkaju znaci da bi ga moglo biti, a to bez sumnje poradi pomanjkanja dubljih pukotina u terenu.
U sjeverozapadnoj kotlini pojavljuje se ugljen u dva maha; u donjim položajima nalazi se sloj svijetla ugljena, čija vidljiva jakost prelazi 1 1/2 m, a da podložna čest nije ogoljena; gornji položaji opkoljuju jedan sloj lignita sa debljinom od preko 1 m.
U jugoistočnoj kotlini konstatovano je da postoji sloj svijetla ugljena, nasuprot manjka sloj lignita.
Elementarna analiza svijetla ugljena sjeverozapadne kotline dala je:
higroskopske vode 13.5 %
pepela 13.5 %
količinu topline po Bertjeu 3704 kalorija.◊437
29. Ugljen u Pecki (kotar Krupa).
Ta uska kotlina, što je pa svom jugoistocom kraju, na po puta među Otokom i Krupom, omeđena Unom, inače svud naokolo trijasnim vapnima, zaprema od lijeve obale rijeke Unca pa dalje prama Selištu 4 1/2 km dugu, a prosjekom jedva 400 m široku uvalu tla na potocima Ljusini i Pecki.
Neogeni talog sastoji od svijetlo-žutkastih, lako rastrošnih ilovastih lapora.
U toj tercijarnoj kotlini saznasmo do sada za dva ugljena izdanka.
Prvi izdanak pojavljuje se na desnoj obali potoka Ljusine na nekoj oranici nedaleko ist.-pravosl. groblja. Neposredna pokrovna čest toga izdanka sastoji od smeđa, sa ostancima slatkovodnih petrefakta ispremiješana ilovasta lapora, podložna kao i udaljenija pokrovna čest sastoji od već spomenutog vapneno-ilovasta lapora. Debljina tog ugljenog slojića iznaša 10 cm. U njem je lako rastavljiv smeđ ugljen bez sjaja, tamno-smeđe boje. Smjeranje mu je istočno-zapadno, a padanje kakovih 10° prama sjeveru.
Kvaliteta ugljena je ova:
higroskopska voda 15.3 %
pepeo 35.2 %
količina topline po Bertjeu 2124 kalorija.
Po prilici 1 km sjeverozapadno od navedenog izdanka u u podložnoj mu česti, blizu sela Ljusine na desnoj obali potoka Ljusine, nalazi se drugi izdanak ugljena.
Pokrov tog izdanka tvori jedino zemlja crnica, podloga sastoji od svijetlo-žutih ilovastih lapora; smjeranje vrsta upravljeno je prama 4 h 5°, a padanje prama 22 h 5°, te iznaša 30°. Sloj je debeo preko 3 m, te sadrži crn, u popriječnu prelomu živahno sjajan lignit, koji po prosjeku triju analiza ima ovaj sastav:
higroskopske vode 12.3 %
pepela 4.0 %
količina topline po Bertjeu 4304 kalorija.
Iz položaja tog izdanka da se s pravom zaključiti, da bi mu se znatan dio mogao izrabiti podrovom.
30. Ugljen u Krupi (kotar Krupa).
Tlo inače valovite doline, u kojoj leži grad Krupa, ispunjeno je svijetlo-žutkastim vapneno-ilovastim laporima, što se odlikuju◊438 osobitim bogastvom neogenih slatkovodnih petrefakta, osobito pak kongerija.
Malena neogena kotlina ima u smjeru jugoistok-sjeverozapad duljinu po prilici od 3 1/2 km, u poprečnom smjeru najveću širinu od po prilici 1 km; od svih je strana opkoljena svijetlobojnim trijasnim vapnima.
Opazilo se, da je samo jugoistočni kraj krupske kotline ugljonosan i to neposredno iza ruševine pređašnje ist.-pravosl. crkve u Krupi. Ugljen izdanak, što tu proviruje, leži sasma ravno, ima debljinu 50 cm i smeđ ugljen slabije kvalitete, koji se lako raspada. Ugljen ima 16 1/2 % higroskopske vode, 19 % pepela i daje po Bertjeu 3473 kalorija topline.
Obzirom na neznatnu debljinu i slabu kvalitetu slojića te na to, što ugljen spada rijeci Uni, te što bi ojači pokrovni sloj — ako ga ima — u onako uskoj dolini morao skoro posvema pasti ispod riječne površine, ova ugljena kotlina kano da nikada ne će imati praktične-važnosti.
31. Ugljen u Teočaku (kotar Bihać).
Pa jugozapadu ceste Bihać—Petrovac i to među Hanom Begovcem i Vrtočama, nalazi se u općini Teočaku, posred područja bijela svijetlo-siva ili svijetlo-žutkasta trijasna vapna, što se lako raspada u uglastu krupicu, malena naslaga sivih ilovastih lapora; približna, sjeverozapadno-jugoistočna duljina joj je 1-2 km, a širna poprečnim smjerom 750 m.
U južnoj partiji tih ilovastih lapora nađen je na lijevoj obali potoka Luka izdanak ugljena.
Provirujući slojić debeo je 5—16 cm, smjera prama 5 h, a pada kutom od 5° prama jugu. Ugljen je svijetao ugljen, vrlo crn, živahna sjaja, a sadrži mnogo željezne nakovine.
Pokrovna čest sloja sastoji od crvena, fino-zrnasta pjeskovca; u svrstanju ga izmjenjuju pjeskovci bijele i sive boje, te crna ilovača; podložnu čest mu tvori siva, pješčana ilovača.
Petrefakta nije nađeno u toj ugljenoj naslagi, te se s toga ne može potpuno sigurno navesti starost; po svoj prilici ipak spada neogenu.
Analiza tog ugljena dala je ovaj sastav:
higroskopske vode 12.0 %
pepela 16.0 %
količinu topline po Bertjeu 5304 kalorija.◊439
32. Ugljen u Kulen-Vakufu (kotar Petrovac).
Uvalu, u kojoj leži mjesto Kulen-Vakuf, omeđuju od svih strana gorski lanci trijadičnih vapna. Tlo dolinsko, kao i prvi obronci na obim obalama Une, sastoje od neogenih vapnenastih gromača. Na desnoj obali sižu vapnene gromače prilično u visinu, tako da je utvrđeni dio grada, Havala, na njihovu području. Na jugu gradu, na lijevoj obali ima u tim konglomeratima uklopljenih ilovastih lapora neznatne debljine, što opkoljuju izdanak 30—40 cm debelog slojića smeđa ugljena.
Materijal slojića, koji smjera od jugozapada prama sjeveroistoku. a pada pod 18° prama sjeverozapadu, sastoji od jako rastrošena smeđa ugljena slabije vrste. Nije poznato, da bi u toj malenoj kotlini bilo daljnjih kakovih izdanaka. Analize toga ugljena nemamo.
Malena neogena kotlina Kulen-Vakufa mjeri od istoka prama zapadu u duljinu ne pun 1 1/2 km, a od sjevera prama jugu u širinu kakovih 800 m.
33. Ugljen u Čoralić-Pećima (kotar Cazin).
U predjelu Keserovac. općine Čoralić počinje kao zadnji ostatak denudacije oveće neogene tvorbe jedna pruga vapneno-glinasta lapora svijetlo-žute boje; pruga se povlači duljinom nešto preko 5 km do sela Ljeskovca uvijek u pravom smjeru. Širina tog neogenog odloženja iznaša kod Hadžića jedva 300 m, a ne nadmašuje u najširoj česti na sjeverozapadu nigdje 600 m. Neogene naslage leže nad vapnenim škriljevcima, koji po svoj prilici pripadaju trijasu; na jugu ih okružuju trijasni vapnenci.
U tom tercijaru slatke vode našlo se je ugljena na ovim tačkama:
1. U ridu Keseroviću na međi općine Čoralić i Peći. Tu se našlo u glinastom tlu neke oranice uvaljena komađa lignita, teška do 60 kg; ali se nije moglo naći, da je gdje počeo nastajati ugljen sloj.
Ugljen sam je vrlo crne boje, sjajna loma i očito drvena sastava.
2. Na lijevoj obali potoka Gračanice, kod sela Hadžića, proviruje sloj ugljena debljinom, koja se mijenja između 10 i 30 cm. Ugljen smjera jugozapadno-sjeveroistočno k jugoistoku. Svijetlo-žuti vapnenasti lapori tvore pokrove, podloga sastoji od nekakva plavo-siva ilovasta lapora. Ugljen je jako crn, vrlo živahna sjajna loma.
3. Niže džamije sela Čajića može se naći u oranicama komađa lignita, nalik na onaj prije spomenuti.◊440
4. Iza sela Čajića provlači se kroz gustu nisku šumu neki vodeni izder; na dnu toga izdera, koji nigdje nije sasma prodro ilovasto tlo, nađe se često komađa crna, sjajna lignita.
Do sad je tek na jednoj tački pošlo za rukom, da se pronađe ugljen u toj ugljenoj kotlini. Ali po prilikama naslaga na tom mjestu ne može se zaključiti, da bi to bilo ekonomički važno nalazište. Po svoj prilici radi se tu poglavito o vrlo žitkoj podlozi sloja lignita, koji je već većom česti potpao denudaciji.
Analiza tog ugljena dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 12.2 %
pepeo 2.35 %
sumpor 0.15 %
ugljik 57.00 %
vodik 6.90 %
kisik i dušik 21.55 %
količina topline po Bertjeu 5148 kalorija
količina topline proračunata 5840 kalorija
34. Ugljen u Mutniku (kotar Cazin).
Kod mjesta Mutnika, koje leži kakovih 6 km zapadno od Cazina, pojavljuju se neogeni, žutkasti vapnenasto-glinasti lapori. U njima se, a na putu što vodi u Mutnik, kakovih 800—900 m daleko od ceste, nalazi umetnut izdanak ugljenog slojića; u ovom je sasma rastvoren ugljen, debeo tek nekoliko santimetri. Slojić se nagiblje pod 25º prama sjeveru.
U podložnoj česti toga slojića proviruje ispod brijega u Mutniku, na kojem stoji gradić, drugi slojić smeđa ugljena, debeo 10—12 cm; taj slojić također se nagiblje k sjeveru, pokrovna čest mu je svijetlo-žut vapneni škriljevac, podloga pak svijetao pjeskovac neznatne debljine. Ovaj pjeskovac sačinjava ovdje očito najdublju čest neogena, te leži neposredno na mezocoičkom vapnencu rečenog brežuljka u Mutniku.
Međe te neogene uvale nijesu se do sada mogle sigurno ustanoviti, pošto nema nikako odronjena kamenja, pa nema ni razbacana komađa kamenja, da bi se mogla prosuditi priroda temelja. S toga mora za sada ostati neriješeno pitanje, da li ugljen iz Mutnika pripada istoj neogenoj kotlini, kojoj i ugljen na Korani, koji ću poslije spomenuti.
Analize ugljena iz Mutnika ne posjedujemo.◊441
35. Ugljen na Korani (kotar Cazin).
Kakova 1 1/2 km sjeverno grada Tršca proviruje na nekom polju u predjelu Selištu izdanak lignitnog sloja, koji se čini da je debeo.
Dalje se nalazi zapadno sela Milkovca kakovih 10 m široka pruga crvene izgorjele zemlje, koja se proteže kroz polja prama sjeveroistoku-jugozapadu, a može se svakako smatrati prestavnikom nekog ugljenog sloja.
Ta nalazišta nijesu do sad pobliže ispitana, pa nemamo ni analize ugljena; po izgledu mogao bi taj ugljen biti iste vrijednosti kao i onaj u Gacku.
36. Ugljen u Bihaću (kotar Bihać).
Neogene naslage bihaćke uvale, kojoj je između Bihaća i Rastovače najveća duljina 23 km, a širina između Panjka kod Vedrog polja i Založja hrišćanskog 8 km, te površina od 102 km2, omeđuju od svih strana vapna, koja pripadaju na jugu i jugozapadu trijasu, a na sjeverozapadu, sjeveru i istoku kredi. Gatačke Ilidže izviru iz tih krednih vapnenaca blizu sjeveroistočne međe neogena.
Sjeveroistočna međa bihaćke uvale prilično je ravna pravca, ali na jugozapadnoj strani šire vapna dosta znatne ogranke u kasnotercijarne naslage slatke vode i to u Glavici kod Jezera, Muratovića glavici kod Klokota i u Izačićkoj glavici kod Izačića.
Neogena kotlina ispunjena je svijetlo-žutim vapneno-glinastim laporima, koji su više manje škriljasto svrstani, a sadrže mjestimice petrefakta, osobito kongerija.
Do sad su nam poznate dvije tačke, gdje se ukazuje ugljen, i to na jugozapadnom rubu kotline kod Jezera blizu Žegara, i na sjevero istočnom rubu blizu Založja.
Kod Jezera na gorskim strminama, iznad stare bihaćke vojne streljane, nađe se često komađa svijetla ugljena u ilovini, što pokrivaju tercijar, a da se do danas u onamošnjoj šikari nije mogao pronaći ugljeni sloj.
Druga tačka, gdje se je opazio ugljen, leži u području sela Založja, neposredno uz skupinu kuća, zvanu Mičića kuće. Tu proviruje u nekom potočiću listast ugasito-crnosjajan smeđ ugljen, od kakovih 50 cm vidljive debljine, a da mu nije podloga ogoljena. U pokrovu tog sloja ima svijetlih vapnenastih lapora, neposredna podložna čest nije vidljiva; dalje u podlozi opet se nalazi svijetlih◊442 lapora. Padanje naslaga upravljeno je prama jugozapadu, dakle prama sredini uvale.
Nemamo analize bihaćkog uglja.
37. Ugljen u Podravnom (kotar Srebrnica).
Nešto više od 7 km južno od čuvene starodrevne rudarske varoši Srebrnice u općini Podravno — u području doline potoka Ponjerka — leže povrh trijadskih vapna tercijarne tvorbe slatke vode. Tercijarna odloženja zapremaju u smjeru potočnog toka — jugoistok-sjeverozapad — duljinu od 3800 m; širina im iznaša u južno najistočnijoj česti kakovih 600 m, u sjeverno najzapadnijoj jedva 80 m. Odložajni je materijal sastavljen ovako: Ispod po prilici 40 cm debelog humusa leži ponajprvo finozrnast žut pijesak 1.0 do 1.5 m; za ovim slijedi 1.5 do 2 m prhak pjeskovac sa ilovastim umetcima i žilicastim ulošcima ugljena, kojih ima do 40, a u debljini od 5 do 10 cm; zatim je čvrst pjeskovac, nalik na takozvane breccie, debeo po prilici 1 m, a podlogom mu je ilovast pijesak, obojen željezom u crveno i žuto, a ispreplitan umetcima ilovače.
Ugljen pak ima karakter lignita, nu vrlo je crn, živahno sjajan, i lomi se školjkasto.
Analizom se polučilo:
higroskopske vode 11.8 %
pepela 1.5 %
sumpora 0.54 %
ugljika 64.40 %
vodika 3.94 %
kisika i dušika 17.82 %
količina topline po Bertjeu 5587 kalorija
količina topline proračunate 5667 kalorija
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se je 50.3 % prašna taloga.
To nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.
38. Ugljen u Štrpcima (kotar Višegrad).
Jugoistočno od Višegrada održala se je među Budimljem i Štrpcima pruga neogenih slatkovodnih naslaga, okružena od sjeverozapada prama jugoistoku, 8 km duga, a 1 km široka, te omeđena istočno serpentinom, a zapadno trijaskim vapnima.◊443
Neogeno odloženje sastoji od svijetlo-žutkasta, ilovasta lapora, koji se katkad preliva u smeđe a na zraku lako se raspada. Tu i tamo imade u njem dobro sačuvane flore dikotiledona. Samo na jednom se je mjestu konstatovalo ugljena u tom neogenu. To je na nekom polju na lijevoj obali potoka Pavlovića, a profil izdanka od ozgor prama dolje ovaki je:
Pokrov: svijetli ilovasti lapor,
ugljen 20—25 cm,
svijetli ilovasti lapor, naizmjence svrstan sa sivom škriljevastom ilovinom 250 cm
ugljen 25 cm
svijetli ilovasti lapor, naizmjence svrstan sa sivom škriljevastom ilovinom 80 cm
ugljeni škriljevac sa malo žilica ugljena 30 cm
podloga: svijetli ilovasti lapor.
Ugljen tog nalazišta jako je rastrošen svijetao ugljen škriljevasta sastava.
Analize tog ugljena ne posjedujemo.
39. Ugljen u Rogatici (kotar Rogatica).
Tercijarna kotlina rogatička, što je, izuzev okolicu sela Kovanja, gdje se pojavljuju verfenski škriljevci, opkoljena trijaskim vapnima, ima najveću duljinu od 8 km, srednju širinu od 3 km, a zaprema površinu od 20 km2.
Neogene naslage sastoje od bijelih i svijetlo-žutih ilovastih lapora, u kojima su mjestimice složene tamnosive škriljevaste ilovine, i koji mjestimice u velikoj množini sadrže ostanke slatkovodnih konhilija.
Ugljena se našlo na ovim tačkama tog tercijarnog odloženja.
1. Na zapadnoj strmini stare otomanske ceste "Rogatica—Sarajevo" proviruje ugljen istočno mjesta Kovanja; pobliže nam nije ništa poznato o tom izdanku.
2. Prilikom radnja za odvodnju vojničke rezervne pekare u Rogatici naišlo se u dubini od 1 do 2 m na sloj smeđa ugljena sa lignitskim ugljenom; sloj je 1 m debeo — toliko duboko se je naime kopalo u sloj. Rečeni vojni objekat leži tik glavne ceste preko puta najsjevernije džamije rogatičke.
Biće da se ovdje ugljen stere paralelno uz glavnu cestu, — i onako se je tamo opazilo tragova ugljena po baščama.
Analize tog ugljena nemamo.◊444
40. Ugljen u Priboševićima kod Rogatice.
U selu Priboševićima, što leži 2 km jugozapadno od Rogatice, proviruje južno kuće Marka Jagodića u nekom potočiću izdanak ugljena. Pokrovna mu čest sastoji od tamno-smeđe škriljevaste ilovine, a podloga od žutkastih laporastih škriljevaca. I pokrov i podloga sasma su ispunjeni ostancima malih korepnjaka. Sloj, što tu proviruje, sadrži tanko-škriljevast, ugasito-crn smeđi ugljen, ugljen smjera prama 20 h te pada sa 5° prama 2 h. Debljina ugljena nije vidljiva u cijelosti, ali iznaša svakako preko 1 m.
Analize nemamo.
Tercijar pribiševački pod sigurno ne suvisi sa rogatičkim, te može uopće tvoriti samo posve malen grumen, jer na sjeveroistoku vidi se da trijasna vapna tvore obronke lijeve potočne obale, a na jugozapadu na razvođu također su trijaska vapna.
41. Ugljen u Budnju (kotar Foča).
Kad se, dolazeći iz Foče, prevale niže sela Prisoja paleozoične tvorbe, dođe se u područje verfenskog škriljevca, nad kojim, počam od triangulacione tačke "Gradac", leže trijaska vapna. Ova trijaska vapna opkoljavaju 16 km veliku neogenu kotlinu, a samo na sjevero-istoku verfenski škriljevci sačinjavaju među kotline.
Odloženje neogenske budanjske kotline zaprema vrlo humovit teren, te ima ovalan, od istoka prama zapadu opružen lik, koji samo na jugozapadu, među potokom Bistricom i vapnenom stijenom "Nozdre" uzanim jezikom prodire u područje trijaska vapna. Najveća joj je duljina 7 km, najveća širina 3 km.
Neogeni talog sastoji od svijetlo-žutih, ponajviše fino-listastih laporastih škriljevaca, u kojima ima uklopljeno mnogobrojnih, često izvrsno očuvanih okamina bilina.
Do sada su nam poznati izdanci ugljena na ovim tačkama:
1. Kod Duškovića:
Tamo, gdje se stijena "Nozdre" u velikom luku obilazi, vidi se u sjevernom jarku ceste, kao i u cestovnoj strmini duljinom od 400 m na mnogim mjestima izdanak ugljena. Izdanak sastoji od jako crna svijetla ugljena, koji se je već sasvim raspao u zrnje i prah, — a leži ispod smeđa ilovasta lapora, koji je također rastrošen, te mjestimice pomiješan sa svijetlo-crvenim komađem izgorjele zemlje. Debljina kao i kvaliteta tog ugljena, koji po svoj prilici pripada◊445 kakovom podložnom sloju, nijesu se mogle ustanoviti. U nadvisini izdanka padaju tercijarni lapori prama jugoistoku.
2. Na Heldovoj vodi.
Sjeverozapadno sela dônjega Budnja proviruje jedan izdanak ugljena duljinom od 210 m, a na 7 mjesta u partijama od 1 do 10 m širine u obalnim izderima i u koritu potoka, zvanog Heldova voda ili Heldina voda. Sloj smjera prama jugoistoku-sjeverozapadu, a padanje mu, obrnuto prama sjeveroistoku, iznaša 10º. Vidljiva debljina sloja mjeri 130 cm, a da mu se nigdje nije moglo opaziti dno; po tome sloj ima svakako veću debljinu.
Ugljen je jako crn, lomi se bud ravno, bud školjkasto, a na lomu je sjajan.
3. Kod mosta preko potoka Mostine kod Budnja:
Prorezom ceste istočno mosta preko potoka Mostine ogoljeno je u jarku Šljivkovičkog potoka nalazište ugljena duljinom kakvih 30 m, a sastoji od nekoliko tankih pokrovnih slojića i glavnog sloja, kojemu je debljina pa 120 cm vidljiva, a da mu nije otkriveno dno. Padanje ugljena pod kutom od 20 stupnjeva upravljeno je prama sjeveroistoku; ugljen je jako crn sa jako živahnim sjajem i proviruje u duguljastim kockama.
4. Na potoku Slivovici u Budnju:
Ne punih 200 m jugozapadno od izdanka, što je naveden pod stavkom 3 nalazi se južno pod cestom, na desnoj obalnoj strmini potoka Slivovice ili Studenca izdanak ugljena, koji je otkriven na 8 do 10 m širine. Sastoji od nekoliko tankih pokrovnih slojića, među kojima je uklopljen 2 1/2 m debeo sloj svijetla ugljena, kroz koji se povlače dva tanka uloška. Pod tim debelim slojem vidi se duž potoka još nekoliko neznatnih podložnih slojića. Padanje naslaga upravljeno je pod 20° prama sjeveroistoku.
Kvaliteta ugljena je slična onoj u izdanku pod stavkom 3.
3. i 4. spadaju neosporivo jednom te istom sloju, a po svoj prilici sačinjava i sloj 2. nastavak toga sloja, ma da mu ugljen izgleda drugačiji.
Iz terenskog oblika proizlazi, da bi se tu za slučaj potrebe mogao podrovnom radnjom proizvađati ugljen u velikoj mjeri.
Analiza ugljena iz 2. izdanka dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 16.00 %
pepeo 11.35 %
sumpor 1.277 %
ugljik 47.80 %◊446
vodik 6.06 %
kisik i dušik 18.79 %
količina topline po Bertjeu 4200 kalorija
količina topline proračunata 5008 kalorija
preostalo kod koksovanja 56.85 %
42. Ugljeno nalazište Zenica—Sarajevo.
Neogeno odloženje, što se nalazi u dolinskom području gornjeg toka rijeke Bosne, ima sjeverozapadno-jugoistočnu duljinu od 79 km; na jugozapadu siže do mjesta Fazlića na Bila-potoku, na jugoistoku do sela Vojkovića na rijeci Željeznici; popriječna mu je širina 10 km, a zaprema prostor od 770 km2.
Na jugu je omeđeno to odloženje trijasom, na istoku, izuzevši malene tvorbe fliša u predjelu Vogošće, samo trijasnim vapnima, na sjeveru kredno-vapnenim škriljevcima i trijasnim vapnima, a na zapadu, sjeverno od Lašve, trijasnim vapnima, južno od Lašve paleozoičnim škriljevcima.
Neogeni talog sastoji pri dnu od 500 m i više jakog kompleksa škriljevca, ponajviše meka, lako raspadna, često intenzivno zeleno-bojna kamenita materijala; tu se pojavljuju razne ilovine, muljika, pijeskovi, prhki i čvrsti pjeskovci, drobivi i čvrsti konglomerati. Kod sela Sutjeske, gdje je taj naslažni kompleks osobito jako razvijen, tvore mu željezasti konglomerati najdublju čest; podloženo mu je nekoliko slojeva svijetla ugljena, debelih do 60 cm.
Povrh naslažnog kompleksa leži takozvani II. podložni sloj, što ima odozdo prama gore ovaj sastav:
1. Ugljen nečist (pomiješan sa laporastim nitima i ostancima petrefaktnih školjaka) 50 cm
2. ugljen 20 cm
3. ugljen nečist 15
4. ugljen 57 cm
5. ugljen nečist (kao st. 1.) 40 cm
6. ugljen 33 cm
7. laporni uložak 70 cm
8. ugljen 110 cm
9. laporni uložak sa prugama ugljena 60 cm
10. ugljen 27 cm
11. laporni uložak 9 cm
12. ugljen 148 cm◊447
13. ugljen nečist (kao st. 1.) 27 cm
14. ugljen 17 cm
15. laporni uložak 25 cm
16. ugljen nečist (kao st. 1.) 6 cm
17. ugljen 54 cm
18. ugljen nečist (kao st. 1.) 7 cm
19. laporni uložak 20 cm
20. ugljen 15 cm
21. svijetao lapor 25 cm
22. plavo-siv lapor kao pokrov.
Ukupna debljina tog sloja iznaša 810 cm, od čega otpada 481 cm = 59.4 % na ugljen, 145 cm = 17.9 % na nečist ugljen, a 184 cm = 22.7 % na laporne uloške.
Povrh II. podložnog sloja leži plavo-siv lapor, koji ima debljinu od 110 cm; njemu su podložena tri slojića svijetla ugljena, debela 40, 30 i 20 cm, uklopljena u lapore, koji su puni petrefakata; na tome je I. podložni sloj.
Prvi podložni sloj samo je 1.5 m debeo; vrlo je nečist, ima jedva 50 % ugljena, te sa za sada ni ne vrijedi kopati.
U pokrovu I. podložnog sloja leži 30 m jak kompleks naslaga, čiji se petrografski karakter slaže sa podlogom II. podložnog sloja; trebalo bi samo naglasiti, da su tu premahom šljunkovite vrste, te da prhki pjeskovci sadrže kruglaste konkrecije, koje se na zraku školjkasto raspadaju.
Iza toga je takozvani glavni sloj, čiji je profil od podloge prema pokrovu ovaki:
1. ugljen 270 cm
2. laporni uložak 6 cm
3. ugljen 17 cm
4. laporni uložak 4 cm
5. ugljen 96 cm
6. laporni uložak 3 cm
7. ugljen 18 cm
8. laporni uložak 3 cm
9. ugljen 15 cm
10. laporni uložak. 27 cm
11. ugljen 30 cm
12. laporni uložak 8 cm
13. ugljen 129 cm
14. laporni uložak 11 cm
15. ugljen 9
16. laporni uložak 5 cm
17. ugljen 53 cm
18. laporni uložak 43 cm
19. ugljen 15 cm
20. laporni uložak 13 cm
21. ugljen 23 cm
22. laporni uložak 10 cm
23. ugljen 110 cm
24. laporni uložak 4 cm
25. ugljen 20 cm
26. laporni uložak 3 cm
27. ugljen 8 cm
28. laporni uložak 3 cm
29. ugljen 5 cm
30. vrsta gline 2 cm
pokrovni lapor.◊448
Ukupna debljina tog sloja iznaša 901 cm, od čega otpada 818 cm = 85.12 % na ugljen, a 143 cm = 14.88 % na jalove uloške.
Laporni ulošci, izuzevši onaj pod stavkom 18., nijesu vazda u smjeranju pravilni; često izilaze u šiljak, a mjestimice opet bivaju deblji. Gotovo prosječna analiza toga sloja jeste:
higroskopska voda 11.60—17.8 %
ugljen 5.45—9.55 %
sagoriv sumpor 2.44—3.07 %
ugljik 51.34—54.61 %
vodik 3.75—4.21 %
kisik i dušik 18.45—20.03 %
količina topline po Bertjeu 4022—4391
kalorija količina topline proračunata 4568—4790 kalorija
Na glavnom sloju naslagani su debljinom od 42 m trakasti svijetli i tamni vapnenasti i ilovasti lapori, a na tome je pokrovni sloj. Pokrovni sloj pokazuje od podloge prama pokrovu ovaj red naslaga: Svijetli lapori kao pokrovna čest;
1. ugljen 30 cm
2. ugljen nečist (pomiješan tanjim nitima lapora i ostatcima petrefaktnih školjaka) 7 cm
3. ugljen 14 cm
4. ugljen nečist (kao st. 2.) 12 cm
5. laporni uložak 30 cm
6. ugljen 40 cm
7. laporni uložak 24 cm
8. ugljen nečist (kao st. 2.) 36 cm
9. laporni uložak sa slabim prugama ugljena 40 cm
10. ugljen 40 cm
11. laporni uložak 10 cm
12. ugljen 44 cm
13. ugljen nečist (kao st. 2.) 20 cm
14. ugljen 50 cm
15. pokrovni lapor.
Ukupna debljina tog sloja iznaša 397 cm, od čega otpada 218 cm = 54.91 % na ugljen, 75 cm = 18.89 % na nečist ugljen, a 104 cm = 26.20 % na laporne uloške. I kod toga nijesu laporni ulošci pravilni; mjestimice, kao u sjevernom kraju zeničkog rudokopa idu skoro posvema u klin, čime sloj postaje ne malo posve čist i cijelom debljinom za kopanje prikladan, dočim se inače kopanje ograničuje samo na izrabu pokrovnih dijelova.◊449
Analiza ugljena toga sloja dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 13.42 %
pepeo 8.80 %
sagorivi sumpor 2.44 %
ugljik 54.34 %
vodik 4.03 %
kisik i dušik 19.41 %
količina topline po Bertjeu 4210
kalorija količina topline proračunata 4721 kalorija
U svim ovim slojevima ugljen je jako crn, živahno sjajan i ima izvrsno sjajan lom.
Povrh pokrovnog sloja leži 10 m debela naslaga svijetla lapora, što nosi u obilju Fossarullus pullus Brus.; na oto slijede debljinom od kakovih 200 m sivi lapori, koji na više postepeno postaju pjeskoviti i tanko-škriljevasti. Na ovima leži po prilici 400 m debeo sloj svjetlog, ponajviše od zdrobljena vapna sastavljenog konglomerata. Ravnoličnost otporne snage tih konglomerata pri raspadanju bila je uzrokom obliku onih čudnovatih stijena, što se vide među željezničkim stanicama Lašvom i Janjićima s obje strane rijeke Bosne. Pod ovim konglomeratima više puta ima greda kongerijskih pjeskovaca i lapora, koji sadrže slabe slojeve ugljena bez rudokopne važnosti.
Nad ogromnim konglomeratima staložio se još relativno jako razvijen mladoneogeni kompleks naslaga; al ga je opet nestalo ušljed slabe otporne snage proti rastrošavanju i sapiranju; samo u zaštićenim uvalama, kao n. pr. kod Gučje gore kod Travnika, Gomionice kod Kiseljaka, Rakovice sjeverno od Blažuja te kod Sarajeva očuvali mu se ostanci.
Taj naslažni kompleks sastoji u donjoj česti od sedrasta slatkovodna vapna sa uloškom svijetla i tamna lapora. Ti lapori nose više sela Podova kod Gučje gore sloj svijetla ugljena, ovakova sastava:
1. ilovasti lapor kao pokrov,
2. ugljeni škriljevac 150 cm
3. ugljen 60 cm
4. ugljeni škriljevac 40 cm
5. ugljen 42 cm
6. svijetla škriljevasta ilovina 13 cm
7. ugljen 15 cm
8. ugljeni škriljevac 170 cm
9. svijetla škriljevasta ilovina 210 cm◊450
10. škriljevast ugljen 30 cm
11. ugljen škriljevac 54 cm
12. škriljevast ugljen 50 cm
13. ugljeni škriljevac 50 cm
14. ugljen 40 cm
15. rastrošen ilovast lapor kao pokrov.
Ugljen u tome sloju je crno-sjajan, lako trošiv te na pukotinama zbog izveštalosti sumporne nakovine slabo crveno obojen.
Analizom tog ugljena polučeno je:
higroskopske vode 12.80 %
pepela 3.05 %
sumpora 1.263 %
ugljika 56.86 %
vodika 4.55 %
kisika i dušika 22.74 %
količina topline po Bertjeu 4703 kalorija
količina topline proračunata 5048 kalorija
Povrh sedrastog slatkovodnog vapna leže ponajprvo prave ilovine, među koje se pri vrhu miješa pijesak. Postepeno prelazi cijela masa u pjeskovac, pjeskovite lapore i pješčano-vapnene vrste, koje su napokon pokrivene znatno debelim kompleksom gromačasta materijala, koji je dijelom vrlo drobiv, dijelom čvrst.
U ilovasto-pješčane naslage kod Kobiljdola južno od Sarajeva, kod Rakovice, kod Kiseljaka i kod Gučje gore odloženi su slojevi lignita. Ti slojevi lignita dosižu, kao n. pr. kod Gučje gore, debljinu od 3 m — kod Kobiljdola iznaša debljina, uključivo 25 cm jakog uloška, samo 75 cm; — po tome im se, baš kao i onomu svijetlom ugljenu u gornjim vrstama, ne bi moglo prikazati narodno-gospodarstvene važnosti, jer su se održali samo u relativno malenim grudama terena.
Položaj ovih neogenih naslaga ilustriraju ova dva profila na proti stojećoj strani, okomito k smjeranju glavnih naslaga; još bih samo napomenuo, da se čini, e se u zeničkoj ugljenoj kotlini radi o takozvanim "jednostrano postavljenim vrstama".
Poremećenja sekundarnog značaja iskrivila su na više mjesta naslage, razmak pukotina varijira između nekoliko santimetara i do hiljade i više metara.
Ugljenim se slojevima nadalje povlače mnoge pukotine, koje sve kod zeničkog rudokopa pridržavaju smjer 11 h—23 h; te pukotine su tamo uzrokom relativno neznatne proizvodnje komadasta ugljena.◊451
Zenica (profil 1.).
1. Trijaski vapnenci.
2. Gliniasto-pješčano-gromačasta podloga ugljonosnih naslaga.
3. Skup slojeva.
4. Sivi lapori.
5. Tanko-škriljasti pjeskovci.
6. Konglomerati sa pješčanim i laporastim ulošcima.
7. Diluvium.
Zenica (profil II.).
1. Trijaski vapnenci .
2. Glinasto-pješčano-gromačasta podloga ugljonosnih nasada.
3. Skup slojepa.
4. Sivi lapori.
5. Tanko-škriljasti pjeskovci.
6. Konglomerati sa pješčanim i laporastim ulošcima.
7. Paleozoički škriljevci.
8. Diluvium.
Od okamina u tercijarnoj kotlini zeničko-sarajevskoj ustanovljene su ove:
1. Iz lapora ispod debelog konglomerata:
Ciklasu nalike bivalve (Pisidium).
Unio cf. rumanus Fourn.
Congeria Fuchsi Pilar.
Congeria cf. Basteroti Dsh.
Fossarullus pullus Brus.
Fossarullus cf. tricarinatus Brus.
Glyptostrobus europaeus Brong.
Salix agnitana Ett. var. c.◊452
Persea Heerii Ett.
Bombax chorissiaefolium Ett.
Celastrus Persei Ung.
Acer Ruminianum Heer.
Acer crenatifolium Ett.
te naročito u neposredno pokrovnoj česti glavnoga sloja mnogobrojni plodovi Pinus cf. praesilvestris.
2. Iz sedrastog slatkovodnog vapna neposredno nad debelom gromačom:
Congeria cf. triangularis Partsch.
Melanopsis cf. praerosa Linne.
3. Iz najgornjih pješčano-vapnenih naslaga:
Congeria cf. Basteroti Dsh.
Lithoglyphus cf. fuscus Ziegl.
Melania Pilari n. f.
Melania cf. Escheri Mer.
Melanopsis u više vrsta.
43. Ugljen u Glavatičevu (kotar Konjica).
Kod sela Glavatičeva, što leži u zračnom pravcu 21 km jugoistočno od kotarskog mjesta Konjice na lijevoj obali Neretve, održala se je na trijaskim vapnima jedva 1/4 km2 velika gruda slatkovodna neogena.
Neogeni talog sastoji od žutkastih, više vapnenastih i od sivih, više ilovastih lapora, koji sadrže brojne ostanke konhilija.
Kod vrela "Česma Zalihać" pokazuju sivi ilovasti lapori lignitski izdanak; naslažne prilike ugljenog sloja, što ga reprezentira pomenuti izdanak su nepoznate.
Ugljen je analizovan i evo rezultata:
higroskopske vode 14.0 %
pepela 7.75 %
sumpora 3.667 %
ugljika 49.27 %
vodika 4.056 %
kisika i dušika 24.424 %
količinu topline po Bertjeu 4563 kalorija
količina topline proračunata 4104 kalorija
Koksovanjem je polučeno 46.5 % prašna taloga.◊453
44. Ugljen u Borcima (kotar Konjica).
Kakovih 8 km jugoistočno kotarskoga mjesta Konjica tvore trijadična vapna visoravan, koja se proteže od sjeverozapada k jugoistoku, te kojoj je podnožje pokrito naslagama slatke vode. Duljina toga neogena iznaša od sjeverozapada prama jugoistoku po prilici 3 km, a širina u poprečnom smjeru kakovih 600 m.
Neogen i materijal, što ispunjuje kotlinu, satvoren je od svijetlo-sivih ilovastih lapora, u koje su, naročito u blizini ugljenih slojeva, uklopljeni lapori smeđe boje.
Neogen borački je izrazita uvala, u kojoj naslage na jugozapadnom rubu padaju prama sjeveroistoku, a na protivnom rubu pak prama jugozapadu.
Borački potok, što teče kroz visoravan, otvara izderima svojih obala na više mjesta neogene naslage, pa se tako vide uklopljeni ugljeni slojevi.
Takav izdanak ugljena nađen je u obalnom izderu rečenog potoka u blizini puta, što vodi od hana Delibega Hadrovića u Krstac; profil toga izdanka je ovaj:
1. Svijetlosivi ilovasti lapori kao pokrov,
2. pokrovni sloj 60 cm
3. uložak od žutkasta i smeđasta ilovasta lapora, u kojem ima mnoštvo ostataka školjaka slatkovodnih konhilija 160 cm
4. srednji sloj 120 cm
5. uložak kao pod stavkom 3. 130 cm
6. donji sloj, nije do dna ogoljen 150 cm
Ugljen toga sloja je smeđ ugljen, djelomično lignitskog karaktera.
Analize nemamo.
45. Ugljen u Džepama (kotar Konjica).
Selo Džepe leži u visoravni u smjeru prama 4 h 10º, odaljeno 5.3 km od kotarskog mjesta Konjice. Visoravan džepačka odasvud je opkoljena bregovima, čije su donje partije sastavljene od dolomita, dok su glavice od masivnih trijaskih vapnenaca.
Plodno podnožje džepačke visoravni ispunjeno je slatkovodnim laporima iste kakvoće, kaošto su oni konjičke velike neogene kotline na zapadu.◊454
U džepačkoj kotlini, što je velika jedva po četvorna kilometra, nađeno je ugljena samo na jednoj tački. To je niski gorski ogranak na sjevernom podnožju brda Polišana, nedaleko vrela Glogovnika, gdje se u tamošnjim svijetlosivim ilovastim laporima vidi izdanak ugljena ovakova proreza:
1. siv ilovast lapor kao pokrov,
2. ugljen 30 cm
3. uložak smeđasta ilovasta lapora 10 cm
4. ugljen 3 cm
5. uložak 5 cm
6. ugljen 10 cm
7. smeđast ilovast lapor kao podloga.
Smjeranje naslaga upravljeno je tu prama 9 1/2 h, padanje pod kutom od 35° prama 3 1/2 h.
Pošto na sjevernoj strani brežuljka naslage smjeraju prama 8 1/2 h, a sa 37° prama 14 1/2 h padaju, to mora da je pod uskim brežuljkom najdublji dio kotline.
Ugljen je džepački crno-sjajan, ali vrlo jako listast. Plohe naslaga između neposredne pokrovne česti i ugljenog slojića u potpunom smislu riječi pokrite su komađem školjaka. ponajviše malih konhilija slatke vode. Analize tog ugljena ne posjedujemo.
Vrijedi spomenuti, da se, uzlazeći iz doline Trešćanice u Džepe uz džepački potok, tu i tamo naiđe na grude tercijarna vapnena lapora, iz čega se mora zaključiti, da su te grude zadnji denudacioni ostatci nekadanje suvislosti kotlina džepačke i konjičke.
46. Ugljen u Konjicu (kotar Konjica).
Neogeno odloženje Konjičko siže od uzvisina, što leže zapadno od ceste Konjica—Sarajevo, do na Neretvicu, pa ima po tome sjeverozapadno-jugoistočnu duljinu od 13 km; sjeveroistočno omeđenje ide preko mjesta Ovčara (jedino mjesto, gdje tercijar zalazi u dolinu trešćaničku, zatim preko Omolja-Vinišća, Nevizdraca, Seonice i Podhuma; jugozapadno omeđenje tvori ponajprije kod Konjice uska pruga trijasna vapna, u blizini izlaza orahovičke doline prelazi ono na lijevu obalu Neretve, pa se priljubljuje počevši od Han-Česme na južne više gorske obronke, te dosiže tu u visinu do sela Parađica i Radešine.
Ovo neogeno odloženje opkoljeno je kamenjem trijasne tvorbe — vapnenim laporima, vapnima ili dolomitima, a mjestimice verfenskim◊455 škriljevcima, — to ovi gorski članci sačinjavaju također osnovno gorje cijel tercijarne kotline.
Neogeni talog sastoji pri dnu od jako razvitih gromača, koje zbog već pojake denudacije na više mjesta iz tla proviruju, te od vapnenih lapora, koji su nad njima, a obiluju petrefaktima, čiji materijal vrijedi kao vrlo valjan građevni kamen. Među petrefaktima glavne su kongerije šiljata kljuna; kao osobiti nalaz vrijedno je spomenuti mnogobrojne ostanke zuba neke Dinotheriuin-vrste, što su se našli u neposrednoj blizini ugljenog izdanka kod Majdana. Do sada znamo ugljen na dvije tačke ovog tercijarnog odloženja i to:
1. U predjelu Majdanu općine Repovice, sjeverno kotarskog mjesta Konjice; tu proviruje sloj ugljena i smjera prama 15 h, a pada sa 6° prama sjeverozapadu; profil prosjeka tog ugljenog sloja jeste ovaj:
žut vapnen lapor kao pokrovna čest,
ugljen 60 cm.
čvrst siv lapor 15 cm
ugljen 20 cm
tamno-smeđa glina 8 cm
ugljen 15 cm
tamno-smeđa glina 8 cm
ugljen 8 cm
tamno-smeđa glina 10
ugljen 20 cm
smeđ lapor 25 cm
tamno-smeđa glina kao podložna čest.
Od ugljena toga izdanka učinjene su dvije analize, jedna (I.) god. 1888., druga (II.) god. 1889., te su pokazale ovaj sastav:
I, II
higroskopske vode 10.4 %, 16.3 %
pepela 10.3 %, 7.4 %
sumpora 4.36 %, 2.774 %
ugljika 53.80 %, 46.09 %
vodika 3.64 %, 3.66 %
kisika i dušika 17.50 %, 26.55 %
količinu topline po Bertjeu 4469 kalorija, 4000 kalorija
količinu topline proračunatu 4659 kalorija 3841 kalorija
ugljen taj daje pri koksovanju prašna taloga 49.5% 23.95%
2. Kakovih 370 m od sjevernog izdanka, što je naveden pod stavkom 1., pokazuje se na vrlo strmu mjestu obale Velikog potoka u općini Repovici ugljen izdanak ovakova profila:◊456
pokrov od humusa 30 cm
žut lapor 15 cm
rastrošen ugljen 20 cm
svjež ugljen 20 cm
smeđ lapor 15 cm
ugljen 10 cm
ugljene žilice u smeđem laporu 25 cm
ugljen 40 cm
žut lapor 50
smeđ lapor kao dno.
Kakvoća onog drugog ugljenog izdanka još je lošija od prvoga, premda oba izdanka bez sumnje pripadaju istom sloju. Pa ipak se kod izdanka u Majdanu radi o pravom izdanku, dočim je izdanak 2. jedino proder sloja, pa bi se po tome očekivati mogla bolja kakvoća. Čini se dakle, da se kod izdanka 2. radi o pritiskanju sloja spojeno pogoršanjem.
Jedan takozvani ugljeni izdanak poznat nam je također na Čečezovom potoku u Dônjem selu. Ovdje se opažaju pojedine leće vrlo lijepa svijetla ugljena sa lignitskim sastavom, umetnute u lapornu masu. Te leće odgovaraće pojedinim karboniziranim deblima. Ovo ugljeno nalazište nema praktične važnosti.
Na majdanskom izdanku preduzeto je prije nekoliko godina kopanje u maloj mjeri, ali se je već poslije nekoliko godina moralo napustiti, jer se nijesu isplaćivali ni sami troškovi. Ja mislim, da bi se dalje prama sredini kotline kopanjem mogli polučiti bolji uspjesi, po čem bi ta kotlina, što je skoro 46 km2 velika te ne malo cijelom duljinom prosječena željeznicom a i inače geografski zgodno položena, morala da postane gospodarstveno važna.
47. Ugljen prozorsko-štitski (kotar Prozor).
U okolini Prozor-Štita ispunjaju tercijarne naslage dolinu, oklopljenu trijaskim gorama. Naslage sastoje pri dnu od konglomerata, bud tako svrstanih, više ilovastih, bud grubo-zrnastih i više pješčanih lapora. Grubo-zrnati lapori skrivaju mnogobrojne, nu na žalost loše očuvane ostanke konhilija.
Međe tercijara sačinjavaju na sjeveru na obroncima Makljena i Raduše planine od prilike sela: Gmiče, Lapsunj, Slimac, Družinovići i Jaklići, na zapadu: Knežmći i Proslap, na jugu: rijeka Rama od Proslapa do Kovačeva polja. Otale skreće međa najprvo sjeveroistočno◊457 prama Mluši, pa dalje sjeverozapadno preko Ploče, Podbora i Sopota k cesti Prozor—Štit, a dalje onda, oduljim komadom, cesta je južnom međom. Od Borovnce skreću onda tercijarne naslage više južno te se povlače preko Borovice u Prozor, a odatle tvore Krutska glava i Debelo brdo istočno omeđenje. Ova tercijarna kotlina opkoljena je sa svih strana dolomitskim vapnima, samo kod Mluše i Ploče leže tercijarne naslage povrh naslažnih glavica, koje pošljednje sastoje od verfenskog škriljevca i vapneno-laporasta škriljevca. Najveća duljina kotline, među Varvarom na zapadu i Lugom na istoku, iznaša 12 1/2 km, najveća širina, među predijem Dračevom i Smojnikom, 6 1/2 km; zapremljena površina iznaša 27 km2. U tom tercijaru znamo ugljen na dvjema tačkama.
Jedna od njih leži kod Sopota, Štitu na sjeveru, tik vozne ceste Prozor—Štit, blizu ruba tercijara u nekom vodenom izderu na južnom obronku brežuljka.
Tu se vide pod pješčanim vapnenastim laporima ogoljeni bud žutkasti, bud sivi ilovasto-škriljevasti lapori. Voda, što teče izderom, nosi doduše katkad komađe ugljena, koje je višeput veće od pesnice, al se na tom komađu može da primjeti kora, koja ga opkoljuje, pa će ugljeni materijal toga tercijarnog lapora biti valjda od pojedinih karboniziranih debala.
Druga tačka leži na južnom kraju neogenske kotline, na cesti Prozor—Rama, niže sela Luga. I ovdje leže ispod pješčanih lapora sive škriljevaste gline, kojima je podložen jedan ugljeni slojić sa ovakovim profilom:
siva škriljevasta glina kao pokrovna čest,
žuta glina 6 cm
ugljen 14 cm
ugljeni škriljevac sa žilicama ugljena 15 cm
ugljen 2 cm
crna, čvrsta glina 4 cm
ugljen 2 cm
crna, čvrsta glina 5 cm
ugljen 1 cm
crna, čvrsta glina 2 cm
ugljen 9 cm
siva glina kao podložna čest.
Ugljen je svijetao i škriljevasta loma. To nalazište dakako da nema praktične važnosti, no može biti, da u toj ugljenoj kotlini leži još kakov dublji ugljeni sloj, koji bi se možda mogao izrabljivati.
Analize ugljena iz kotline Prozor—Štit ne posjedujemo.◊458
48. Ugljen u Pruscu—Bugojnu (kotar Bugojno).
U dolini Skoplja nalazi se oveća neogena kotlina, što se proteže na sjeverozapadu od Prusca prama jugoistoku preko Bugojna do blizu Sarajvilića; ima ukupnu duljinu od po prilici 21 1/2 km, širinu od 6 km u sjevernoj, a od 1 km u južnoj česti, te površinu od preko 70 km2.
Ta tercijarna kotlina omeđena je na istoku paleozoičkim vapnima, na sjeveru paleozoičkim škriljevcima, na zapadu i jugu trijasnim vapnima. Tu smo doznali za ugljen na ovim tačkama:
Južno pod zadnjom prusačkom kućom ogoljen je u nekom klancu izdanak ugljena, pa se tu vide među vrlo mekim ilovastim laporima dva slaba ugljena sloja, skoro vodoravna položaja. Gornji slojić ima debljinu od 10 cm, na tome je 20 cm debeo uložak, a zatim opet 20 cm debeo slojić ugljena. Ugljen je vrlo škriljast i nečist.
U mahali zvanoj Husein Spahić u Pruscu sastoji brežuljak kod Mehmed Alibegove džamije, na kom se nalazi groblje, od crveno-sagorjele gline, a ova reprezentira bez sumnje nekakov sagorjeli izdanak ugljena. Odatle kakovih 200 m na sjever među ovom i drugom jednom džamijom iste prusačke mahale u nekom klancu uklopljena je u ilovaču među komađe ilovasta lapora množina komada ugljena, te se može zaključiti, da se u najbližoj blizini nalazi izdanak ugljena. U blizini tog izdanka smjeraju naslage sjevero-južno, a padaju sa 20° k istoku. Pogovara se, da istočno od puta u Privraču u nekoj šumici ima još jedan ugljen izdanak.
Kakova 3 km Bugojnu na zapadu, posve uz cestu, što vodi u Kupres, ima na lijevoj obali Porišnice, u nekoj odronjenjem ogoljenoj gorskoj strani, ugljen izdanak. U njem je još dobro očuvan 60 cm debeo sloj, a nad njim 1.2 m debela naslaga pepela i crvene sagorjele zemlje. Iz tako jake naslage pepela moglo bi se zaključiti, da tu postoji više metara debeo gornji sloj. Smjeranje vrsta ide ovdje prama 22 h 12º, a vrste padaju sa 15° prama sjeveroistoku.
U pokrovnoj česti te naslage pepela vidi se još povrh 3 m debela uloška ugljen slojić, debeo 60 cm, sa nečistim i posve rastrošenim ugljenom.
Selu Veseloj na sjeveru pretražio se ugljen izdanak, što je imao ovaj profil, računajući odozgo na niže:
humus i žuta ilovina 30 cm
smeđa škriljevasta ilovina i crnkast sagoren škriljevac 145 cm◊459
ugljen 70 cm
smeđa škriljevasta ilovina 15 cm
ugljen 120 cm
smeđa škriljevasta ilovina 13 cm
ugljen 7 cm
smeđa škriljevasta ilovina 60 cm
ugljen 50 cm
smeđa škriljevasta ilovina 20 cm
ugljen, a da se nije doseglo do podloge 20 cm
Smjeranje sloja upravljeno je ovdje prama 7 h 7º 30', padanje je obrnuto prama 1 h 7º 30', a iznaša 7 1/2º. Slojni materijal sačinjava ugasito-crno-smeđ ugljen slabo školjkasta loma, koji se na zraku lako raspada.
U bugojanskoj ciglani nađena su pri kopanju ilovače dva slaba, po svoj prilici pokrovna ugljena slojića; od ovih je donji 20 cm, gornji 30 cm debeo, a rastavljena su 3—4 m jakim uloškom. Ugljen gornjega slojića vrlo je nečist, onaj donjega slojića čišći je i lignitičan.
Kakovih 10 km jugoistočno od Bugojna nalaze se dva ugljena izdanka nedaleko vozne ceste, što vodi u Gornji Vakuf, a u predjelu Babin grab, sela Rosulje, općine Bojske. Jedan od njih je dulje vremena gorio, kod drugoga, što je nedaleko od onog prvoga, otkriven je sloj, debeo 2 m, a da se nije doseglo do podložne česti. I ovaj sloj nosi škriljasto-lignitički smeđ ugljen. Prama pokrovnoj česti povlače se kroz sloj mnogi ulošci i tek zadnjih 70 cm bijaše čist ugljen.
Smeđ ugljen u toj tercijarnoj kotlini doduše je samo neznatne kakvoće — analize nemamo — nu ipak bi zaista vrijedio za lokalnu industriju, tim više, što bi se pri intenzivnijem pretraživanju kotline moglo naići na jače slojeve ugljena. Pri svojevremenom izrabljivanju ugljena ne će se moći mimoići ni izgorjeli škriljevac, što ga imade u neposrednoj pokrovnoj česti, osobito s toga, što mu je upaljivost dokumentirana crvenim ilovinama te požarom sloja kod Rosulja.
49. Ugljen u Županjcu (kotar Županjac).
Tercijarna kotlina županjačka, zvana i duvanjska, ima lik opružen od sjeverozapada prama jugoistoku, sa najznamenitijom duljinom od 20 km i najvećom širinom od 8 km, pri čem nijesu u obzir uzete obje uvale među Stipanićem prama klancu Prevali, te među Mandinim selom i Kongorom; površina iznaša 147 km2.◊460
Na sjeverozapadu među Mokronogom, Županjcem, Stipanićem i istočnim obroncima Tušnica-planine diže se tercijar i postaje humljem, koje je mnogostručno prorovano jarkovima, dočim je ostala čest, Duvanjsko polje, ravnica sa samo neznatnim izvisinama tla, a pri kišnom vremenu postaje močvarom, kojom možeš prelaziti samo na izvjesnim mjestima, a i tu vrlo tegotno. Ravnom česti kotline protiče Šuica, koja ulazi u ravnicu sa sjevera kod Mokronoge, a kroz neku drȁgu. Ova se voda, pošto je nakon mnogovrsno vijugasta toka poprimila više pritoka, kod Kovača gubi u ponor.
Duvanjska je kotlina, izuzevši šuičku drȁgu, od svih strana opkoljena bregovima. Ovi sastoje ponajviše od kredina vapna, a samo kod Mokronoge, na istoku Mandinog sela, na jugu kod brda Jaram i na zapadu na Tušnici-planini od više manje grubozrnatih gromača, koje jasno leže povrh kredinih vapnenaca, te će pripadati dônjem dijelu neogena. Neogeno ispunjenje kotline sastoji od svijetlo-žutih, rjeđe od svijetlo-sivih, pločastih ilovastih lapora i svijetlo-žutih, vapnenastih pjeskovaca, koji pošljednji daju izvrstan građevni kamen. Vrlo su oskudni petrefaktima i samo na pojedinim naslažnim površinama pokriti su nebrojenim ostancima biljki, ponajviše vrstama šaše.
U vapnenim laporima nalazi se umetaka smeđasta škriljasta lapora i gline, u kojima se na više mjesta opaža, slično kaošto u kotlini livanjskoj, izdanaka bud svijetla ugljena, bud lignita.
Svijetao ugljen, pripadajući dubljim horizontima, proviruje samo u brežuljastom terenu na istočnom obronku Tušnice-planine, dočim se mlađi ligniti pomaljaju u velikoj ravnici zvanoj Polje, južno Županjca.
Izdanci svijetla ugljena konstatovani su na dva mjesta i to:
1. U Vučjem polju na granici općine Stipanića i Podgaja; tu su na svijetlo-sivim laporima:
1. ugljen 8 cm debljine
2. svijetlo-siv laporast uložak 12 cm
8. smeđa glina 8 cm
4. ugljen 14 cm
5. laporast uložak sa planorbama i neritinima, kod kojih se pošljednjih šara boje potpuno održala 6 cm
6. ugljen 65 cm
7. smeđa glina 8 cm
8. ugljen 6 cm
siva podložna glina.◊461
To je vrlo lijep, crn i paklinasto-sjajan smeđi ugljen ponekle školjkasta, ponekle škriljasta loma; na pojedinom komađu još se jasno vidi struktura drva.
Pod rečenim slojem našao je rudarski satnik Radimski, kad je u julu 1887. došao u tu okolinu, poslije jednog uloška od 6 m debljine podložni sloj svijetla ugljena, debela najmanje 4 m. Ja sam 1897. posjetio Vučje polje, ali nijesam vidio podložnog sloja; sigurno je izdanak bio već zatrpan.
2. Kod Eminova sela uz samu među kredinog vapna proviruje u malim izderima neke ravne livade sloj svijetla ugljena. Ugljen se može zapažati smjerom istočno-zapadnim a duljinom od 10 m. Debljina sloja iznaša nešto preko 1 m. Neposredno povrh ugljena leži 10 cm debela naslaga pepela, pomiješana zemljom i crveno sagorjelim komadićima ilovasta škriljevca. Podložnu čest sloja tvori smeđa škriljevasta glina sa mnogim planorbama; moguće da je povrh nje još i dublji sloj.
Kakvoća ugljena ovih izdanaka jednaka je; vrstanje ugljena na oba mjesta vrlo je ravno položeno.
Na ovim mjestima našlo se je da proviruje lignitski ugljen:
1. Na Bilom brigu, Srđanima na zapadu. Bili brig, neznatnu uzvisinu, prosijeca tuda s istoka na zapad Šuica, te se vidi u prodoru među sivim ilovinama 80 cm debeo sloj smeđa ugljena, koji pada 22° prama sjeveru. Ugljen je vrlo slabe vrijednosti i sasma ispunjen planorbama. Zapadno od Seonice ima plavih i smeđih ilovina sa mnogim ostancima malih konhilija; ilovine te zatvaraju slabu žilicu ugljena; po svoj prilici je to ugljište pokrovna čest nastavka Bili-briješkog izdanka.
2. U podložnoj česti toga ugljišta proviruje među Mandinim selom i Kongorom, unutar močvarne ravnice u potoku Jazu sasma sličan sloj ugljena neznatne vrijednosti među sivim i žutkastim ilovinama. Debljina ugljena iznaša tu samo 70 cm, a k sjeveru upravljeno padanje 10°.
Analize ugljena iz kotline županjačke nemamo.
50. Ugljen u Šarići-Brđanima (kotar Varcar-Vakuf).
Uložena u prostran kompleks trijadičkih tvorba, leži tik desne obale gornje Plive neogena kotlina, kojoj najveća sjeverno-južna duljina iznaša 4 km, širina 2 1/2 km, a površina 6 km2. Kotlina je ispunjena naslagama žutkastih vapnenasto-ilovastih lapora, sa obilnim kongerijama. Najdublja čest neogena sastojaće ovdje od gromača, sudeći◊462 po nalazu komađa vapnena konglomerata na južnoj granici tercijara kod Šarampova. Ta kotlina omeđena je na zapadu, sjeveru i istoku vapnima, na jugu verferskim škriljevcima.
U toj kotlini opazilo se je do sada ugljena samo na jednoj tački, i to kod sela Brđana. Ovdje se kod vrela Smrdelja pomalja ugljen izdanak sa vidljivom debljinom od 80 cm, a da mu se nije ogolilo dno.
Ugljen je vrlo rastrošen, crno-smeđe boje, zemljasta vida.
Po konfiguraciji tla mogao bi se eventualno dobar dio slojnog materijala sa mjesta duboko uvaljene Plive podrovno izrabiti.
Analize nemamo.
51. Ugljen u Glamoču (kotar Glamoč).
Neogeno odloženje glamočko ispunjuje dno kotline, koja se stere od jugoistoka k sjeveroistoku; neogen leži neposredno nad vapnima, koja su jako dolomitna, te spadaju po sastavu trijasu.
Neogene naslage padaju s obje strane k sredini doline, te tvore dugo opružene niske brežuljke, iz kojih se mjestimice lomi žut vapnenast lapor, izvrstan građevni materijal.
Tercijarna kotlina glamočka ima među selima Podvornicama i Draganićem duljinu od 36 km; široka je na jugoistoku među Dolcem i Jezerom kakova 3 km, sužuje se kod sela Vidimlja do po prilici 1 km, proširuje se zatim prama sjeveru sve to više, dosiže među Glamočem i Isakovićem najveću širinu od 6 km, da kod Šumnjaka, Vagnja, Podgradine i Šuvave dosegne svoju sjevernu među širinom od 3 km. Površina kotline glamočke iznaša 85 km2.
U ovoj tercijarnoj kotlini doznalo se je do sada za ugljen samo na jednoj jedinoj tački, i to na zapadnom rubu kotline među selima Šumnjacima i Odžakom.
Ovdje se južno bunara Begovca proteže vododerina, kojoj po dnu i pa stranama proviruje izdanak rastrošena smeđa ugljena duljinom od 50—60 m. Neposredni pokrov tvori svijetlo-smeđa škriljevasta ilovina, sadržavajući veliku množinu pisidija-školjki. Pod njom se ukazuje 10 cm jak ugljen slojić, zatim 6 cm smeđ škriljevasto-ilovasti uložak, na 50 cm ugljena, zatim opet smeđa škriljevasta ilovina; drugo se više ne vidi. Pošto pak prama 8 h padajući ugljeni sloj smjera pa zapad, dakle prama podlogi, te ga se viđa u vodenom izderu kakovih 50 m pred navedenom tačkom izdanka, čini se, e bi mogao biti deblji, makar da mu padanje iznaša samo 5—6°.◊463
U koliko se ugljeni sloj vidi, pokazuje da mu je ugljen jako rastrošen; sastoji pak od crnosmeđe prljave mase, koja zaokružuje nekoje bolje očuvane komade ugljena.
Analize tog ugljena nemamo.
52. Ugljena kotlina livanjska (kotar Livno).
Ta kotlina sačinjava lik, opružen duž istočnog podnožja Dinarskih Alpi od jugoistoka prama sjeverozapadu, dug po prilici 70 km. Najveću širinu ima kotlina kod Livna — kakovih 13 km, — sjeverno odavle u Ševarovom blatu široka je 5—6, južno u Buškom blatu 7 km. Površina joj zaprema 440 km2. Ševarovo blato jeste ravan sjeverozapadno od ceste, što vodi iz Livna preko klanca Prologa u Sinj, sa neznatnim izvisinama tla; taj dio Blata protiče iz Livna do Prisapa Bistrica, inače ga, osobito na sjeveru, prekidaju ponajviše plitke jaruge, a na mnogim je mjestima, tako osobito među Han Prologom i Prilukom, zatim među Crnim lugom i Bastasima tle potpuno močvarno. Pri suvom ljetnjem vremenu taj dio kotline prohodan je među Žirovićem i Rujanima, zatim među Kazančićem i Čelebićem; u jeseni, zimi i proljeću vas je pod vodom.
Jugoistočno od ceste, što vodi k Prologu, te grada Livna uzdiže se tercijar na zapadnom obronku Tušnice-planine i postaje humovitim zemljištem; to humlje isprekidano je na mnogo mjesta mnogobrojnim potocima i jarugama, te se tu, među selima Čuklićem i Srđevićem, te među Varževalom i Podhumom opaža široka dolina, što spaja livanjsku ravan sa Buškim blatom. Samo Buško blato pokazuje iste prilike kao i Ševarovo blato, al je još močvarnije od ovoga. Protiče ga potok Šuica, što u Županjskom polju kod Kovača pod Topoljim brdom ponire, te se na sjeveroistočnom rubu Buškog blata kod Vrela kao Ričina opet pojavljuje, da se na jugozapadnom rubu Blata, kod Bašeljka, opet u ponoru izgubi. Tercijarna kotlina livanjska odasvud je zatvorena vapnenim bregovima kredine formacije, te se kod Prologa, Rujana, Kazanaca, Čelebića, Livna i Grabovice mogu opaziti mnogobrojni fragmenti rudista i izvjetrine rudista u vapnima. Kredina vapna tvore također neposrednu podlogu tercijarnih naslaga. Jedino na zapadnom obronku kredno-vapnene kose, i to na klancu Prevali, koji kao poprečna stijena spaja Tušnicu planinu sa Topoljim brdom, te koji po Mojsisoviću zamišljenu suvislost tercijarnih kotlina livanjske i županjačke potpuno prekida, pojavljuju se jako razvijeni konglomerati. Oni leže povrh kredinih◊464 vapna, al su stariji od ugljonosnih vapnenih lapora, koji potpuno pokrivaju dolinsko tle. Da se tačno odredi starost tih gromača, smeta to, što posve manjkaju petrefakti, al će po svoj prilici biti mladotercijarne.
Vapneni su lapori, što pokrivaju dolinsko tle, svijetložute, rijetko svijetlosive boje, te padaju na obje strane prema sredini kotline pod tupim kutovima, koji dapače na najskrajnijim rubovima ne prelaze 20º. Ponajviše su svrstani tanko-listasto, te se upotrebljavaju za krovove; mjestimice, kao na glamočkoj cesti među Livnom i Kabljićem pojavljuju se u jačim gredama, pa su onda izvrstan materijal i za građevinu i za klesarske svrhe. Po starosti pripadaju te gromače kongerijskom stepenu gornjeg neogena, pošto se i u dubljim položajima nađe kongerija i melonija.
U vapnenim laporima imade uklopljenih bud plavosivih, bud žutkastih ilovina i smeđastih škriljevastih glina, koje opet zatvaraju ugljene slojeve.
Ugljen tercijarnih livanjskih naslaga dvovrstan je: u višim položajima nalaze se ligniti, u dubljim svijetao ugljen.
Svijetao ugljen pojavljuje se u predjelju Drȁgi općine Grgurići, a u nekom, u Tušnicu planinu prilično duboko usječenom jarku, više vrela zvanog Džabino vrelo. Tu su dva izdanka; prvi je ogoljen na rubu nekog puta, te ima debljinu od najmanje 3 m, drugi pak, po svoj prilici spadajući lignitskom sloju, nalazi se u nekom klancu, 70 m daleko od prvoga; vidi mu se debljina do 2 m. Ugljen obih izdanaka jako je crn, sjajan, dijelom školjkasta loma; smjera prama 20 h, a pada sa kakovih 20° prama sjeveroistoku. U pokrovnoj česti ugljena pojavljuju se sivi vapneni lapori. Pošto ovi prama 23 h smjeraju, a prama zapadu padaju, čini se da oba izdanka leže u lokalnom nekom poremećenju.
Analiza ugljena iz Grgurića (vidi Drȁge) dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 10.2 %
pepela 4.9 %
sumpora 0.92 %
ugljika 60.00 %
vodika 4.34 %
kisika i dušika 20.56 %
količina topline proračunata 5247
kalorija količina topline po Bertjeu 1011 kalorija
Ligniti se u livanjskoj dolini pomaljaju na ovim tačkama:
1. U općini Guberu, južnoistočno sela Grboreza, nalazi se neposredno sjeverno kraj cestovnog propusta, što vodi preko Odžića jaruge,◊465 crnkast, zemljast lignit. Naslažne prilike ugljena i debljina istoga ne mogu se tu odrediti, jer je izdanak sakriven bud pod muljevitom vodom jarka, bud pod humusom.
2. Skoro u polovičnoj širini Ševarovog blata, među Čaprazlijama i Čelebićem, nalazi se u nekoj prilično širokoj jarugi u ilovastim laporima tamnosmeđ ilovast škriljevac, koji će sačinjavati neposrednu pokrivku nekog lignitskog sloja.
3. Nešto kilometar i po sjeverozapadno od tačke 2. povlači se preko puta izdanak lignita širinom od 10 m; debljina ugljena, koji se nagiblje prama sjeverozapadu ne da se prosuditi po otvoru.
4. Sjeverozapadno i posve blizu tački 3. vidi se u urezima nekojih jaruga množina lignitskih izdanaka u znatnoj širini od istoka prama zapadu. Biće da potiču od nekog vrlo ravno položenog i jakog sloja, kojemu pripada i izdanak pod 3.
5. Kod Crnog luga nalazi se prostrana crna ploha; po njoj se naslućuje, da se tamo pomalja ugljen u znatnoj množini.
6. U blizini sela Kovačića kažu da imade ugljen izdanak; on može biti jedino lignitski, te bi predstavljao suprotno krilo sloja u Čaprazliji-Gubinu. Kakvoća lignita je neznatna; analize nemamo.
53. Ugljen u D. Pećima u Grahovom polju (kotar Livno).
Sjeverni, trijasni vapnima omeđeni dio Grahova polja, nekako od pravca Peći-Izjek na jugu, do Resanovaca na sjeveru, ispunjen je neogenim slatkovodnim naslagama.
U uskoj uvali više pošljednjih, jugozapadno situiranih kuća sela Peći, zatvaraju trijaske naslage na potočnoj obali izdanak ugljena sloja, u kojem ima mlada smeđa ugljena. Debljina ugljena iznaša 40 cm. Smjer je 2 h do 14 h, padanje je upravljeno prama 8 h, a iznaša 21°.
Neposredna podložna čest jeste škriljevasta ilovina, dublje počinju žutkasti konglomerati, koji neposredno leže povrh trijasnog vapna. Pokrovna čest sastoji od smeđaste škriljevaste ilovine.
Analize tog ugljena nemamo.
54. Ugljen u Tiškovcu (kotar Livno).
Na putu od Raštela k Tiškovcu leže više sela Zavođana, u kutu što ga sačinjavaju Butišnica i Duler-potok, neogene slatkovodne naslage neposredno nad trijasnim vapnima.◊466
Slatkovodno odloženje zaprema od jugoistoka prama sjeverozapadu širinu od kakova 2 km, pa se proteže u poprečnom smjeru od lijeve obale Butišnice do na podnožje Ujlice planine duljinom od 2 m, do 3 km.
U nekom vodenom izderu, visoko nad koritom Butišnice, zatvara neogeni talog izdanak jakog sloja smeđa ugljena. Sloj, koji pada strmo pod 70—80° prama sjeveroistoku, debeo je u koliko se vidi kakovih 15 m. Materijal sloja sastoji od čista smeđa ugljena, koji je već na izdanku čvrst.
Analiza tog ugljena dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 12.2 %
pepela 12 8 %
sumpora 0.49 %
ugljika 40.10 %
vodika 3.80 %
kisika i dušika 31.10 %
količina topline po Bertjeu 3351 kalorija
količina topline proračunata 2945 kalorija
Pri usijavanju u poklopljenoj posudi daje ugljen 27.3% prašna taloga.
U podlozi pomenutog izdanka opruža se poprečno preko nekog potočića ugljen sloj, debeo po prilici 1 m. Taj je ugljen kakvoćom nalik na ugljen iz pokrovnog sloja.
55. Ugljen u Gackom (kotar Gacko).
Visoravan gatačka je blago valovita, od sjeverozapada k jugo-istoku opružena ravnica sa površinom od preko 100 km2; ta ravnica opkoljena je na sjeverozapadu kod Rudopolja do blizu Gračanice grubim vapnenim gromačama, a u ostalom dijelu je opkoljuju vapnenim gorjem jurske i kredine tvorbe mladotercijarni, ugljonosni talozi, kojima je podložen šljunak.
Protiču je vijugasta Mušica (koja se na podnožju Baba-planine gubi u ponorima) i njeni pritoci Gračanica, Žarović i Ostrožica potok, koji ali za sušna vremena ili sasvijem presahnu ili samo malo vode imaju.
Iza dugih kiša u jeseni kao i iza kopnje ovdje vrlo obilna snijega, ne malo cijela površina ove visoravni dospije pod vodu, al pravih močvara ima samo na nekojim mjestima na jugozapadnom kraju ravnice; sjeveroistočni njen rub pretežnim dijelom se ore,◊467 a sredina njena služi ko livada i ispaša. Hidrotehničke naprave, što ih je u zadnje vrijeme vlada tuda provela, izravnjavaju najtačnije u toj ravnici odvodnju i naplavu. U toj visoravni ima u blizini sjeveroistočnog omeđenja duž ceste, što vodi iz Nevesinja u Gacko-Avtovac, na mnogo mjesta izdanaka lignitska ugljena, a daljnji izdanci ugljena nalaze se više odaljeno od sredine kotline u koritu Mušice i to kod mosta na konjskom putu, što vodi do kule Fazlagića, te jugozapadno kod crkve miholjačke. Dva zadnja izdanka reprezentuju debljinom vrlo neznatan pa s toga nevažan pokrovni sloj, dok oni podložni izdanci uz cestu, sudeć i po jednakoj nadvisini i podlozi te po suglasnom smjeranju i padanju, pripadaju jednom te istom sloju, kojemu je ustanovljena duljina od kakovih 9 km.
Taj ugljeni sloj ima za pokrov bjelkastu škriljevastu glinu sa mnogobrojnim sitnim ostancima gastropoda i biljki (Pterinospermum vagans, Taxodium dubium, Glyptostrobus, Charasamen), kao podlogu tamno-smeđu, ostancima konhilija ispunjenu i ugljenim žilicama protkanu škriljevastu glinu. Smjeranje je sloja sjeverozapad-jugoistok, prama jugozapadu upravljeno padanje iznaša 5°—15°.
Profil ovog sloja ima ovaj izgled:
Pokrovna čest: bijela škriljevasta glina,
1. ugljen 35 cm,
2. bijeli pijesak 35 cm
3. ugljen 12 cm
4. crna glina 5 cm
5. ugljen školjkasta loma 70 cm
6. crna glina 13 cm
7. ugljen 8 cm
8. crna glina 5 cm
9. ugljen 58 cm
10. crna glina 32 cm
11. ugljen 85 cm
12. crna glina 6 cm
13. ugljen 12 cm
Iznos 376 cm
Prenos 376 cm
14. crna glina 10 cm
15. ugljen 45 cm
16. glina, razne boje 6 cm
17. ugljen 55 cm
18. smeđa glina 2 1/2 cm
19. ugljen 22 cm
20. zelenkasta glina 16 cm
21. ugljen 22 cm
22. bijela glina 10 cm
23. ugljen 20 cm
24. svjetlo-bojna glina 15 cm
25. ugljen 155 cm
26. smeđa glina. 3 cm
27. ugljen 10 cm
Ukupna debljina 767 1/2 cm
od čega otpada 609 cm = 79.3 % na ugljen, a 158 1/2 = 20.7 % na jalove uloške.
Pošto je sloj duž sjeveroistočnog ruba kotline pokrit samo neznatnom izvanjskom naslagom (Tagdecke), može se tu spoljašnjim kopanjem◊468 dobivati znatna kolikoća ugljena. S toga je vlada prije 3 godino doista i otpočela spoljašnjim kopanjem u namjeri, da s jedne strane štedi neznatne šume, što se u okolici nalaze, a s druge da pribavi stanovništvu jeftina goriva. Razumije se, da se konzervativni seoski živalj samo lagano priučava na novo gorivo.
Analize tog ugljena navedene su već u "Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina", na strani 260., ali ipak držim, da je tamo navedena vrijednost previsoka. Držim, da će mnogo bolje odgovarati faktičnom stanju analiza, što je o tom ugljenu objelodanjena u djelu "Jahrbuch der geologischen Reichsanstalt" 1895., strana 4., a glasi:
15 % higroskopske vode
18.9 % pepela,
te 3818 kalorija gorive vrijednosti.
56. Ugljen u Nevesinju (kotar Nevesinje).
Visoravan nevesinjska nije ravnica već vrlo nisko humlje. Među gradom Nevesinjem i selom Odžakom svagdje se pojavljuje isti grubo-zrnasti konglomerat, koji tvori i ono visoko brdo među Paljev-dô—Karaulom i gradom Nevesinjem, te će pripadati debljem zglobu neogene tvorbe, tim prije, što su istovrsni sa konglomeratima Rakitna—Županjca—Livna, koji pošljednji su izvan svake sumnje mladotercijarni. Mjestimice dižu se iz gromača poput ostrva brežuljci od kredina vapna, koje se upotrebljava za građevne svrhe.
U općini Odžaku leže povrh gromača smeđasto-žute škriljevaste gline, a sjeveroistočno od sela Čanja može se primjetiti da su ugljonosne; ali u ostalom nijesu velikog opsega, pošto se sa svih strana unaokolo pojavljuju gromačasti brežuljci.
Po prilici 1 km sjeveroistočno sela Čalja u predjelju Činarica-bara pojavljuje se u nekoj terenskoj uvali nečisti škriljevasti, po prilici 80 cm debeli izdanak sloja svijetla ugljena, padajući strmo sjeveroistočnim pravcem.
Kakova 2 km tome mjestu na sjeveru, dakle u nadvisini prije navedenoga sloja, nalazi se u predjelu "Na lugu Ogorjelice" na lijevoj obali Zalomske rijeke zaravanak, visok kakovih 10 m, koji se spušta prama rijeci, te na čijem se obronku vidi izdanak lignitska sloja, padajućeg sjeveroistočno. Profil tog izdanka ovakav je:
izvanjska naslaga, sastojeća od rastvorene ilovine 150—200 cm
ugljen 50 cm
siva škriljevasta glina 35 cm◊469
ugljen 95 cm
siva škriljevasta glina 80—100 cm
ugljen 125 cm
Pošto ugljen suklono pada sa obronkom brijega, mogla bi se ovdje vanjskom radnjom dobiti oveća količina ugljena. Smjeranje sloja upravljeno je od jugoistoka prama sjeverozapadu, padanje iznaša 1—2º.
Možda je vrijedno spomena, da u pojedinim ugljenim gredama ovoga sloja mjestimice ima lećastih odloženja škriljevaste ilovine, a u ulošcima opet odloženje ugljena.
Zanimljivo je također, što produktivne naslage tercijara nevesinjskog polja isto kao što i kotline: livanjska, županjačka, mostarska i zeničko-sarajevska, ima dvojaka ugljena i to: starijeg sjajnog ugljena i mlađeg lignitičkog.
Analiza ugljena iz kotline nevesinjske dala je ovaj rezultat:
svijetli ugljen lignit
higroskopske vode 12.70 %, 7.10 %
pepela 11.10 %, 2.55 %
sumpora 2.493 %, 0.754 %
ugljika 47.25 %, 58.98 %
vodika 4.0 %, 5.93 %
kisika i dušika 24.95 %, 25.44 %
količina topline po Vertjeu 4078 kalorija, 4914 kalorija
količina topline proračunata 3861 kalorija, 5486 kalorija
kakvoća koksa prašna - rahla -.
57. Ugljen u Pašinoj vodi među Mostarom i Stocem (kotar Stolac).
Kad se dolazi od Stoca, čija je kotlina ispunjena eoceinm laporima, što nose numulite, prispije se kod uspona jahaćeg puta u Borojeviću u području kredinih vapna preko Heldova i Rotimlja do na Hodbinu kod Bune.
Povrh tih kredinih vapna leži unutar općina Rotimlja, Trijebanja i Hodova ugljonosna neogena kotlina u površini od 4 do 5 km2. Taj neogen sastoji u dubljim položajima od svijetlo-žutkasta slatkovodna vapna, u gornjim položajima od meka, žutkasta ili sivkasta ilovasta lapora, u kom ima ostanaka melanopsida, limneja, planorbija i pisidija. Kao uložak tih ilovastmh lapora nalazi se blizu izvora Pašine vode a u koritu kod potoka izdanak pretežno lignitična smeđa ugljena, koji smjera prama 20 h, a pada sa 10° prama jugozapadu.◊470
Profil ovog ugljenog izdanka je ovakov:
pokrovni lapor, kroz koji se provlači više slabih žilica ugljena,
ugljen 50 cm
uložak 100 cm
ugljen 2 cm
uložak 40 cm
ugljen 8 cm
uložak 36 cm
ugljen 70 cm
podložni lapor, protkan ugljenim žilicama.
Nešto dalje uz potok kao da odebljava najdonji ugljeni sloj, — Izmjerena mu je debljina 100 cm.
Osim pomenutog izdanka nalazi se još jedan na pritoku Pašine vode, t. j. na potoku Marici u općini Rotimlju, zapadno kraj jahaćeg puta; debeo je 25—30 cm, a pada strmo k jugozapadu.
Nadalje proviruje nedaleko stare čatrnje Žihare u koritu Hodovskog potoka na više mjesta ugljen iste kakvoće.
Prosjek analize tog ugljena ovaj je:
higroskopska voda 8.7 %
pepeo 12.6 %
količina topline po Bertjeu 4660 kalorija.
58. Ugljen u Mostaru.
U dolinskim proširenjima Neretve južno i sjeverno od Mostara odloženi su ugljonosni neogeni talozi.
U neogenoj sjevernoj mostarskoj kotlini korito je Neretve vrlo duboko prodrlo i tu se vide na strminama obale svjetlo-bojni, ponajviše strmo padajući lapori, a pod 24 m debelom, horizontalnom naslagom dijelom čvrstih gromačastih greda, dijelom nespojenog šljunka; pod rečenim laporima, a posred mekih ilovina uložen je kompleks ugljenastih naslaga. Način odloženja slatkovodnog neogena valovit je, a ima dvije naslažne uvale, rastavljene dijelom ponestalim naslažnim sedlom. Ta vrsta odloženja dala je povoda pogrešnom mišljenju, da tu ima više slojeva.
Sastav tog slojnog kompleksa, što je dobio ime glavnoga sloja, onakav je:
siva glina kao pokrov,
ugljeni škriljevac 65 cm
ugljen 50 cm
ugljeni škriljevac 50 cm◊471
jalovi, sivi uložak. 50 cm
ugljeni škriljevac 54 cm
ugljen 37 cm
sivi glineni uložak 10 cm
ugljen 80 cm
sivi laporni uložak 50 cm
ugljeni škriljevac 37 cm
sivi laporni uložak 22 cm
ugljen 23 cm
ugljeni škriljevac 62 cm
sivi laporni uložak 18 cm
ugljen 45 cm
sivi laporni uložak 22 cm
ugljen 25 cm
glinasti uložak 3 cm
ugljen 33 cm
glinasti uložak 6 cm
ugljen 55 cm
sivi glinasti uložak 5 cm
ugljen 106 cm
laporasti uložak 9 cm
ugljen 20 cm
laporni uložak sa planorbama 10 cm
ugljen 9 cm
laporni uložak sa panorbama 2 cm
ugljen 38 cm
Ukupna debljina sloja iznaša po tome 996 cm, od čega otpada 521 cm = 52.3% na ugljen, 268 cm = 26. 8 % na ugljeni škriljevac, a 207 cm = 20.9% na ostale uloške.
Taj je ugljen ponajviše škriljevasta sastava, sjajno crne boje, školjkasta loma i tamno-smeđa crteža; na zraku se brzo raspada.
Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 12.5 %
pepela 5.8 %
sumpora 0.98 %
količinu topline po Bertjeu 4050 kalorija.
Zapadno grada Mostara tvore ovi neogeni lapori brežuljasto tle, što je onako jako plodno te zasađeno vinovom lozom i duhanom. U najvišim položajima tog lapora, u predjelju Cimu, uklopljen je lignitični sloj ovakova sastava:
siva glina kao pokrovna čest,
lignit 37 cm
uložak gline 23 cm
lignit 23 cm
uložak gline 15 cm
lignit 100 cm
rastrošeni lapor kao podloga.
Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 21,9 %
pepela 11.1 %
sumpora tragovi
količinu topline po Bertjeu 3700 kalorija.◊472
Bosansko-hercegovački zemaljski erar dao je u god. 1884. do 1887. pretražiti oba pomenuta ugljena sloja, al je napokon obustavio radnje, jer je izostao očekivani uspjeh. Kod pokrovnog lignitskog sloja brzo se je naime pokazalo, da je pretežniji dio već denudiran, i da su mu se održali mali ostanci samo u zaštićenim položajima, dočim je kod glavnog sloja bilo velikih neprilika poradi vode. Ko što je već spomenuto, pokrivene su tercijarne naslage u vrlo širokoj pruzi duž toka Neretve gromačama i šljunkom dokazanom debljinom od 24 m. Konglomerati i šljunci kao izvanjska naslaga propuštaju pak vrlo lako vodu. Pa kad se uzme u obzir, da je mostarska neogena kotlina svud unaokolo opkoljena sasma golim vapnenim stijenama, da dakle nema vegetacionog porasta, koji bi kišu zadržavao, nadalje da tamo u proljeću i jeseni kišno doba sa znatnim oborinama traje u pravilu najmanje četiri tjedna, uvidjećemo, da se u to doba u kotlinu salije znatna kolikoća vode. Doduše otiče jedan dio te vode već na površini kroz jarkove u Neretvu, veći dio prolazi ali kroz propustljivo tle u dubinu, dok ne dospije ispod šljunkovite pokrivke do dijelom laporastih, dijelom ugljenastih naslaga; a pošto su ove naslage gušće, te ne propuštaju vodu posve, to se nad njima sakupi prokapljavajuća voda. Kad je dakle visina vode vrlo duboke Neretve niska, mogu one vode, što su kroz tlo prokapljavale, polako oticati u Neretvu kroz manje više propustive naslage, ali kad je visina Neretvine vode znatna, što se obično događa za trajanja kiša, tada Neretvina voda zapriječi oticanje prokapljavajuće vode, pa se ova u gromačama sakupi i čini tu jezero, duboko do 20 m. Na gornjim slojevima mekog sedimenta leži tada velik teret; pod pritiskom tog tereta voda polako krči sebi put duž naslažnih ploha, pa dospijeva u rov, isprvice jedino kapajući, kašnje je ali u mekome materijalu brzo jarak načinjen, pa tako prodire voda jakom silom.
Nedavno se je u brežuljastom terenu gradu Mostaru na zapadu, u blizini glavnog gorja, naišlo na prividno debeo izdanak ugljena, koji će po svoj prilici pripadati tako zvanome glavnome sloju. Pošto je položaj tog ugljenog izdanka za podrovnu radnju prikladan, te pošto je k tome mostarsko nalazište ugljena i geografeki vrlo povoljno smješteno, opet se vlada sprema, da tu nastavi istraživačke radnje.
Neogena sjeverna kotlina mostarska opružila se od jugozapada k sjeveroistoku, te ima u tom smjeru najveću duljinu od 13 1/2 km: prosječna joj je širina 2 1/2 km, a površina iznaša 32 km2. Omeđena je vapnima mezocoičke tvorbene skupine, međ kojima se na sjeveroistoku◊473 pojavljuju verfenski škriljevci. Na jugoistoku leže povrh kredinih vapna, što tamo tvore gorsku kosu, na gorskom podnožju numulitna vapna.
Odvojeno od sjeverne kotline subliskim brdima Humom i Podveležem, nalazi se južno grada Mostara neogena južna kotlina mostarska, zvana također kotlina Bune, jer su upravo u okolici sela Bune tercijarna odloženja najrazvijenija.
Pošto u toj kotlini nema dubljih terenskih prodora, to je dugo vremena ostalo nepoznato da tamo ima ugljena. Tek kad se je prije malo godina prigodom kopanja neke čatrnje u općini Gnojnici nabasalo na ugljen, dokazalo se da je rečena kotlina ugljonosna. Žalibože se je za samu činjenicu kasno doznalo, pa nije više bilo moguće pribaviti autentičnih podataka o kakvoći ugljena i obilnosti sloja.
Na jugu kotline uspinju se na visoko neogeni sedimenti, a sastoje od pločasta laporna vapna, kom su podložene mekane sive, ilovaste naslage. Kod uspona stare ceste, što vodi od Bune preko Rotimlja u Stolac, nađoše se opetovano sve do visine klanca tercijarne grude, te se ne može sumnjati, da je neogen, što se nalazi u depresiji općina Rotimlja, Trijebanj i Hodovo, bio nekada u suvislosti sa neogenom mostarske južne kotline.
I kod uzlaza od Blagaja prama selu Vranjeviću, mogu se još visoko u terenu konstatovati ostanci neogena.
Mostarska južna kotlina, što ima površinu od 39 km2, omeđena je od svih strana kredinim vapnima, povrh kojih na istočnoj strani na gorskom podnožju leže numulitna vapna.
59. Ugljen u Donjem gradcu u općini Grabovoj drȁgi (kotar Mostar).
Pošavši od Širokogr brijega k istoku dolazi se poslije prelaza preko čavar-knežpoljske kose, što je tvore kredna vapna, u malenu dolinu donjo-gradačku u općini Grabovoj drȁgi; ta je dolina opružena od jugoistoka k sjererozapadu paralelno za Mostarskim blatom, a protiče je pritok Lšitice, zvan Orovnik-potok.
Dolina donjo-gradačka izuzevši onaj dio, gdje je onaj prolom u Mostarsko blato, odasvud je opkoljena strminama od kredina vapna; tlo dolinsko pokrito je naslagama kongerija, što su se pretvorile dijelom u meke, bjelkaste ili smeđaste ilovaste lapore, dijelom u svjetlo-žutkaste vapnene lapore pločasta loma i jasnog zvuka (onamošnje stanovništvo naziva ih miljevinom).◊474
Najveća duljina kotline među vrelom Orovnik-potoka i najsjevernijim kućama sela Provora iznaša 2 1/2 km; najveća širina na sjeverozapadu skoro 1 km. Da li uski prolom prama Mostarskom blatu južno od Prova sa tlom samoga blata sastoji od neogenih tvorevina, nije se moglo konstatovati, jer se tamo nije našlo ogoljena tla.
Duž potoka Orovnika, koji teče na jugozapadnom rubu ovo neogene kotline, nalazi se više izdanaka ugljena i to:
1. Niže Čulakove kuće, nasuprot utoku nekog potočića, leži na desnoj obali potoka Orovnika izdanak lignitska ugljena; ugljen smjera k 20 h 7 1/2º, a pada sa 36° prama sjeveroistoku. Debljina otvorenog izdanka veća je od 1 m, pokrovna i podložna čest nije vidljiva.
2. Kakvih 300—400 m niz potok naći je na oranicama mnogo, oranjem izbačena komađa lignita, a tle je sasma tamnobojno.
3. Od prvo imenovanog izdanka kakovih 500 m niz vodu nalazi se više nekog mlina ispod obalnog izdera, sastojećeg od vapnena lapora, izdanak lignita. Smjeranje naslaga upravljeno je prama istoku-jugoistoku — zapadu-sjeverozapadu, padanje prama sjevero-sjeveroistoku. Debljinu ugljena nije bilo moguće izmjeriti. Taj izdanak pripada lignitskom sloju, jer se kakovih 60 m sjeveroistočno od tog mjesta, dakle u pokrovnoj česti, na nekom najmanje 3 m na više ležećem mjestu doline u plitkom nekom vodenom izderu viđa ogoljeni lignitski sloj, koji prama 1—2 h pada sa 14°, te kojega debljina iznaša 3.8 m; taj je ugljeni izdanak prilično čist.
4. Kakovih 20 i 80 m niže mlina vide se na lijevoj potočnoj obali još dva ugljena izdanka, u kojima se opaža nekoliko tamno-smeđih umetaka. Izgleda, da oba izdanka pripadaju podložnomu sloju.
Ugljen donjogradački je, ko i nemalo svi hercegovački ugljeni, mlad lignit ovakovog sastava:
higroskopne vode 13.31 %
pepela 8.87 %
sumpora 0.72 %
ugljika 48.20 %
vodika 5.78 %
kisika i dušika 23.84 %
količina topline proračunata 4518 kalorija.
količina topline po Bertjeu 3993 kalorija
Ugljena je kotlina donjo-gradačka doduše malena, ali se ugljen vidi na površini duljinom od nemalo cijelog kilometra i znatnom debljinom, te bi se izvanjskom radnjom mogla dobiti znatna količina◊475 ugljena. Kako je okolica oskudna drvljem, moglo bi to nalazište po vremenu doći do važnosti.
Odaljenost od D. Gradca do Mostara iznaša 18 1/2 km.
60. Ugljen u Čitluk-Čerinu u kotaru mostarskom.
Tlo doline potoka Lukovca te na jugu i jugozapadu i nekoji niski gorski lanci sastoje od neogenih tvorba, koje su odasvud opkoljene vapnima. Na sjeveroistočnom rubu kotline spadaju ta vapna, i to: na sjeveru do Ograđenika, na jugu do Krehina Gradca eocenoj formaciji; numulitna vapna i numulitni lapori na jugozapadnom rubu kotline pripadaju pak formaciji krede.
Ukupna duljina kotline iznaša 10 1/2 km, prosječna širina jedva 1 km, a površina po prilici 10 km:. Neogeni talog sastoji od žutkastih, smeđastih, a u blizini ugljenog izdanka od sivih ilovasto-laporastih škriljevaca.
U kotlini čitluk-čerinskoj poznat nam je ugljen samo na jednoj tački i to u predjelju Jukovači općine Blatnice, i to u sporednoj uvali, što se istočno odvaja od glavne kotline, od prilike 1 km jugozapadno od sela gornje Blatnice.
Profil tog izdanka ovaj je:
ilovina i šljunak. 100 cm
čist ugljen bez uložaka 150 cm
ugljeni škriljevac i tamni ilovasto - laporasti škriljevac kao podložna čest.
Smjeranje sloja upravljeno je na sjevero-jug, padanje 45—50º prama zapadu.
Po izgledu to je smeđ ugljen crne boje bez sjaja.
Analiza dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 12.30 %
pepela 18.60 %
sumpora 3.80
ugljika 44.20 %
vodika 4.70
kisika i dušika 20.20 %
količina topline no Bertjeu 8744 kalorija.
količina topline proračunata 4107
61. Ugljen u Crnom (kod Ljubuškog).
Malena neogena kotlina crnačka leži istočno od Ljubuškog, sjeverno od ceste Ljubuški—Mostar, a u dolini, što je zaokružena◊476 visovima od kredina vapna; ona nije doduše nikada poplavljena, ali sadržaje katkada podzemne vode.
Duljina doline, pa ujedno i neogenog odloženja, iznaša kakova 2 1/2 km, a širina nemalo 1/2 km.
Niže sela Crnoga nalaze se na sjevernom rubu dva bunara, odaljena jedan od drugog kakvih 50 koraka. U obima naišlo se na ugljen. U istočnom bunaru došlo se u dubljini od 1.8 m do ugljena, od kojeg se otkopalo 1.7 m, bez da se je doprlo do podloge ugljenog sloja. U zapadnom bunaru doprlo se do ugljena u dubljini od 1.65 m; a u sam ugljen kopalo se je 1.15 m; ugljeni je sloj u gornjim vrstama nečist, provučen prugama škriljevca; dublje je čist.
Drugi nalazi ugljena u crnačkoj dolini nijesu nam poznati.
Obzirom na blizinu cesta Ljubuški—Mostar i Ljubuški—Čapljina, te pogledom na oskudnost šuma u okolici, prilično je maleno ugljište crnačko, al bi pri kopanju katkada bilo borbe sa velikim pritokom vode.
Po kakvoći izgleda da ugljište crnačko pripada mladom lignitu. Kemički sastav tog ugljena ovaj je:
higroskopska voda 8.12
pepeo 3.77 %
sumpor 2.20 %
ugljik 56.04
vodik 5.83 %
kisik i dušik 26.24 %
količina topline: proračunata 5230 kalorija
količina topline po Bertjeu 4707 kalorija
62. Ugljen u Viru (kotar Županjac)
Od Vinice k Viru vodi put neprekidno preko krševita kredina vapna, u kojem su mjestimice uklopljene gromače krede. Istom u selu Sutini dospije se u područje neogenog odloženja virskog. Ovo ima od jugoistoka prama sjeverozapadu opružen lik, a među Nikolićima i Sutinom duljinu od nemalo 6 km, dočim mu najveća širina na jugoistoku kod Vira dosiže jedva 2 km.
Najdublju čest neogene kotline virske sačinjavaju konglomerati odronjenog vapnenca, koji se, imenito kod sela Sutine, na više mjesta pojavljuju; oni leže, kako se to opaža na jugozapadnom rubu doline, povrh numulitnih vapna.◊477
Povrh konglomerata dolaze žućkaste, sive i plavkaste škriljevaste ilovine, što ispunjuju brežuljasto dolinsko tle. Na brežuljcima dolinskim opažaju se odloženja žućkasta ilovasta lapora, te predstavlja to kamenje najmlađu čest virskog neogena.
Valja mi spomenuti, da se posred neogenih tvorba uzdižu pojedine glavice od vapnenca, kao n. pr. brežuljak kod najgornjih kuća sela Budimira, zatim Šaren-glavica i Mala glavica.
Na jugoistoku sela Vira nalazi se na nekoj strmini lijeve obale Ričine potoka izdanak nečista ugljena, koji smjera prama 8 h, a pada sa 10—15º prama sjeveroistoku.
Slojev izdanak ima od nadvisine prama podlogi ovaj oblik:
smeđasto-žuti ilovasti lapor kao pokrovna čest,
crni ugljeni škriljevac, pomiješan sa smeđim ugljenom 40 cm
smeđ ilovasti lapor 100 cm
crni ugljeni škriljevac sa žilicama smeđa ugljena 25 cm
smeđi ilovasti lapor 160
crni ugljeni škriljevac 10 cm
smeđi ilovasti lapor kao podloga.
I ilovasti lapori i ugljeni škriljevci puni su komađa školjki slatkovodnih petrefakata.
Taj jedini u kotlini virskoj poznati izdanak sadržava po navedenom samo nečist materijal, to se tako reći ne može ni označiti izdankom ugljena sloja.
Daljnje istraživanje tog izdanka prama dubljini biće po svoj prilici tegotno poradi periodičkih poplava; nije pak isključeno, da u višem humlju rečene kotline ima i drugih ugljenih slojeva, koji bi se isplaćivali.
63. Ugljen u Posušju (kotar Ljubuški).
Na putu iz Vira u Posušje dolazi se kod salaza u Galiće u prilično prostrano odloženje žućkastih, mekih, pločastolomnih neogenih vapnenih lapora, što ispunjuju kotlinu Posušja, te što ih pod imenom "miljevine" upotrebljavaju ne samo za gradnju, već također i kao klesarski materijal.
Neogena kotlina Posušja dopire na sjeverozapadu u Dalmaciju, a unutar Hercegovine ima od sjeverozapada k jugoistoku opružen lik, koji od Galića preko Vinjana, Posušja i dalje do iza Rastovače dosiže duljinu od 13 km pri najvećoj širini od 2 1/2 km. Opkoljena◊478 je odasvud kosama vapnenca, koji na sjeveru i sjeveroistoku pripada numulitnim, a u ostalom dijelu kredinim vapnima.
Sjeverozapadno Vinjana, niže kućâ zvanih Pirevci, na lijevoj obali Županjca, uklopljeni su ne malo horizontalno u vapnene lapore ilovasti lapori, te su vodenim izderima na više mjesta ogoljeni. Kakovih 150 — 200 m daleko od potočne obale zatvaraju te ilovine 10 cm debeo slojić, koji mjestimice sastoji od jako crna, ugasito svijetla, čista smeđa ugljena, a mjestimice od ugljena škriljevca, provučena ugljenim žilama. Pokrovnu i podložnu čest tvore već spomenuti meki i sivobojni ilovasti lapori. Okolišni stanovnici tvrde, da je prije u blizini bio vidljiv jači sloj lijepog crnog ugljena, ali da ga je povodnja zatrpala.
64. Ugljen iz Rakitnog (kotar Ljubuški).
Kod slaza prama Trebistovu ostavljamo kredino vapno te se hvatamo područja jako razvijena vapnena konglomerata, koje se ušljed svoje raspucane površine već iz daleka razlikuje od kredinih i numulitnih vapna. Vidimo, kako ono s jedne strane zaprema cijelo humlje istočno puta preko Zagradine, a s druge strane opažamo kako siže i u sjeverozapad i sjever, gdje tvori visove Ošljar i Jaram. Starost mu je svakako mladotercijarna, pošto mjestimice, kao na primjer kod Potklečana, sadrži naplavljenog numulitnog vapna.
Pri slazu pada prama 21 h smjerajuća gromača prama sjereroistoku sa kakovih 30º; kod kuća Trebistova nadalje kreće prama jugozapadu, tako da se ovdje nalazi separatna kotlina, čija je sredina pokrita naslagama meka, žućkasta i sivkasta, jako rastrošena ilovasta lapora vrlo mladog tercijarnog izgleda. Kod sela Mukinje proviruje, kako se čini ispod gromača, maleno ogolenje numulitnih lapora; ali već među ovim skupovima kuća mukinjačkih opet se vide žućkasti, slatkovodnim petrefaktima sasma ispunjeni neogeni vapnenasto-ilovasti lapori (miljevina), koje tu prama 20 h smjeraju, a sa 45º prama sjeveroistoku padaju. Ti mladi lapori pune odavle počevši pravu ravnicu Rakitnog sve do dônjih Potklečana; samo niske humske kose konglomerata, što se iz ravnice uzdižu, tvore uvale i omanja ostrva u rečenim laporima. tako da na putu opetovano nailazimo na konglomerate pa na neogene lapore.
Da ta kotlina sadrži ugljena, dokazuje jedino okolnost, što potok, koji protiče kod sela Vrhpolja na zapadu dônjih Potklečana◊479 donosi komađa lijepa svijetla ugljena; sami izdanak tog ugljena nije do danas otkriven.
Po analizi c. kr. geološkog državnog zavoda ("Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina", str. 260.) sadrži taj ugljen
vode 11.6%
pepela 12.4 %
jedinica topline 4070.
Kao dodatak spominjem još, da je najavljeno ugljenih nalaza iz parohijalnog sela Aova na Glinici, kotar Cazin, te kod Trebistova, kotar Ljubuški; no o tim ugljištima nije se do danas nšita pobliže doznalo, te će se njihovo pretraženje obaviti istom sada.
◊397
Nalazišta ugljena po Bosni i Hercegovini.
Na osnovu uredovnih podataka i vlastitih opažanja sastavio i napisao rudarski satnik Ivan Grimer (Grimmer) (S 1 kartom i sa 6 slika u tekstu.)
Pristup.
Bosna i Hercegovina neobično su bogate mineralnim ugljenom, jer koliko je do danas poznato, od sveukupne površine tih zemalja, koja obuhvata 51.027 km2, krije 4000 km2, dakle preko 8% od ukupne površine, mineralni ugljen u svojoj utrobi.
U priležećoj preglednoj karti predočen je položaj mnogobrojnih ugljenih kotlina ovih dviju zemalja. Od ovih kotlina zaprema primjerice ona od Zenice do Sarajeva 770 km2, a ona kod Dônje Tuzle 510 km površine.
Dubljina ugljenih slojeva raste u zeničko-sarajevskoj kotlini do 10 m, u donjo-tuzlanskoj do 20 m. Samo ove dvije kotline kriju dakle neizmjerno ugljeno blago. Ono iznosi, ako za tuzlansku kotlinu uzmemo da je samo pola nije produktivna i da su slojevi debeli samo 10 m 20 miljarda, to jest 20.000 milijona metričkih centi, dočim se bogastvo opsežnije kotline Zenica—Sarajevo može računati bar na isto toliko.
Veoma znatna su također nalazišta ugljena kod Ugljevika, Banjaluke, Sanskog Mosta, Novog Šehera i t. d., te nema dvojbe, da će se bogastvo ugljena u Bosni i Hercegovini održati do najdaljih vremena i onda, kad bi se znatno povisila današnja godišnja produkcija, koja od prilike iznosi 2 1/2 milijuna metričkih centi.
Već prilikom prvog geološkog premjeravanja Bosne i Hercegovine u godini 1879. bilo je ispitivanje o rasprostranjenosti i svojstvima bosanskih ugljenih kotlina predmetom ozbiljnih študija, te su dotični uspjesi objelodanjeni u "Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina" (Wien, Holder 1880.). Narednih godina znatno se je unapredilo znanje naše o ugljenim kotlinama ovih zemalja istraži◊398vanjima rudarskih činovnika; naročito je godine 1895. preminuli rudarski satnik V. Radimski najviše ugljenih kotlina u zemlji pretražio i obilan materijal prikupio.
U ovoj raspravi izloženi su rezultati dosadanjeg istraživanja na tome polju, pa će tako ova rasprava i lajiku i strukovnjaku pružiti prijegled o odnošajima i veličini ugljenih naslaga u ovim zemljama.
U opisivanje postojećih ugljenih majdana ne ću da se upuštam.
Još mi je samo primjetiti, da je određivanje fosilija skoro isključivo provedeno u c. kr. prirodno-historičkom dvorskom muzeju u Beču.
Sarajevo, godine 1899.
Opis nalazišta ugljena.
Do danas je poznato, da u Bosni i Hercegovini ima ugljena u formaciji trijas, krede i u tercijarnoj formaciji; narodno-gospodarstvenu važnost imaju samo nalazišta tercijarne tvorbe.
A. Ugljen u trijas-formaciji.
1. Ugljen u Zaselku kod Grahova (kotar Livno).
Jedva kilometar daleko od dalmatinske varošice Raštelski Grab nalaze se na međi bosanskoj u području grahovske ispostave (kotar Livno) ogoljene naslage pjeskovca, koje nesumnjivo pripadaju tvorbi trijasa. U ovim naslagama uvaljen je sloj kamenog ugljena. Razumljivo je, da je nalaz ovog ugljenog sloja u Bosni i Hercegovini, gdje sasvijem manjka ugljen starije tvorbe, morao pobuditi čuđenje i dati povoda velikim nadama, i to tim više, jer su izdanci svojim izgledom zaista puno obećavali — mogla se je ustanoviti čista debljina od 2 1/2 m, — te jer se je bez ikakvih poteškoća mogao proslijediti jedan izdanak ugljena u duljini od 1 1/2 km u pravcu od jugozapada prama sjeveru, u blizini sela Vedošića; nadalje i zbog toga, što je i položaj ovog nalazišta vrlo podesan, pošto leži u blizini mora. Kopanjem preduzetim po zemaljskoj vladi pokazalo se je, žalibože, da su pronađeni izdanci bili ujedno i najplemenitiji dijelovi rečenoga sloja, te se je svima predradnjama ispostavilo, da je sloj jalov i da zaklisuje i prama dubljini i u smjeru; tako se nakon dvogodišnjeg skupog istraživanja moradoše obustaviti dalje radnje.◊399
Analiza toga ugljena, što ju je obavio c. kr. glavni istraživački ured u Beču, pokazala je:
higroskopske vode 1.9 %
pepela 33.6 %
sumpora 7.4 %
ugljika 50.4 %
vodika 3.2 %
kisika i dušika 10.9 %
količinu topline po Bertjeu (Berthier) 4620 kalorija
količinu topline proračunatu 4642 kalorija
2. Ugljen u Tavanima (kotar Livno).
Južno od zaselačkog ugljenog nalazišta pojavljuju se kod sela Ugarci i Tavani svijetlo-smeđa i zelena vapna, koja pripadaju trijas tvorbi, a koja nose dva slojića ugljena. Pokrovni slojić po prilici je 20 cm debeo, ponešto škriljast, podložni je 20—40 cm debeo, skroz škriljast, a uz to je i slojni materijal jako rastrošen. I ovdje su preduzete predradnje iznijele posve negativan rezultat.
Analiza ugljena u tome nalazištu:
higroskopska voda 6.00 %
pepeo 8.40 %
sumpor 2.14 %
ugljik 70.10 %
vodik 4.20 %
kisik i dušik 11.30 %
proračunata količina topline 6511 kalorija,
proračunata količina topline po Bertjeu 6012 kalorija
taj ugljen daje 60.8 % rahlo pjenasta koksa.
B. Ugljen u formaciji krede.
3. Ugljen u Krtinji (kotar Bilek).
Bileku na jugu i zapadu pojavljuju se u području kredinog vapnenca na mnogim mjestima dolomitni lapori, koji se vrlo lako raspadaju u kockastu krupicu. U okolici Krtinja gornjeg i dônjeg jako su obilni ovi dolomitski, ponajviše nesvrstani lapori. Na sjeveroistočnom visočju tamošnje doline naslagan je nad laporne slojeve dobro svrstan kredin vapnenac, koji pada mjestimice prama sjeveroistoku, mjestimice prama jugozapadu.◊400
Počevši od sela gornje Krtinje do iza sela Krtinje dônje u tima laporima, koji su svijetlo-smeđe boje, nađu se u smjerovitoj distanci od nekih 800 m raštrkani lećasti uklopi crnkasta, smolinasta lapora, koji ponajviše imaju debljinu od tek 20 cm, pa se svestrano zašiljuju, a zapremaju jedva 1 km2 površine; samo u jednoj vododerini između oba sela može se vidjeti ovećih lećastih uklopa smolinasta lapora; najveća leća duga je 6 m a ima u sredini debljinu od 4 m. U toj leći nalaze se ispod bituminoznog lapora neznatne žilice svijetla ugljena.
Pri kopanju neke čatrnje u sjevernom dijelu grada Bileka naišlo se je na ugljen, posve sličan krtinjskomu; ovaj nahođaj napomenut je već od dra Bitnera u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" na strani 234. Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 9.0 %
pepela 10.0 %
goriva vrijednost 4813 kalorija.
Ovo nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.
4. Ugljen iz Didova vrela (kotar Ljubuški).
Po prilici po sata istočno od sela Potklečani u kotaru ljubuškom nalaze se žućkasto-smeđi, dobro pločasti laporasti škriljevci, koji se lagano nagiblju prama sjeveru, pa su nad i pod njima kredini vapnenci. Unutar tih laporastih škriljevaca ukazuje se odmah niže vrela "Didovo vrelo" u općini Rakitno, slab uklop raspadnutog plavog ilovastog lapora, koji nosi slojić lijepa svijetla ugljena; slojić lagano pada prama sjeveru, a ima debljinu od 4—5 cm. Analiza tog ugljena:
higroskopska voda 8.50 %
pepeo 10.30 %
sumpor 2.93 %
ugljik 57.90 %
vodik 5.50 %
kisik i dušik 17.80 %
količina topline po Bertjeu 4844 kalorija
količina proračunata 5622 kalorija
I ovo nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.◊401
V. Ugljen tercijarne tvorbe.
a) Eeoceno ugljene kotline.
5. Ugljen u gorju Majevici (kotar D. Tuzla).
Gorje Majevica, štono se proteže sjeverno od D. Tuzle u glavnom smjeru od sjeverozapada prama jugoistoku, po svom petrografskom karakteru je flišno gorje; sastavljaju ga vapnenac, zmijevac i srodnici mu, pjeskovac i škriljevaste ilovine.
Unutar područja tog fliškog gorja, a mjestimice, kao n. pr. na novoj cesti, što vodi preko G. Tuzle i Hana Lopara u Brčku, isključivo se povlači od Srebrenika na sjeverozapadu do Cviljevine na jugoistoku slojna pruga, široka oko 2 km, a sastojeća samo od pjeskovca i škriljevaste ilovine, kojima su podloženi pjeskoviti lapor, vapneni lapor i ugljene naslage.
K petrografiji kamenja te slojeve pruge primjećujem ovo:
Pjeskovci su ponajviše fino zrnasti; samo u nekim slabijim gredama dosiže zrno veličinu prosa il sočivice; te grede su onda čvrste i strše kao klisure iz mekšeg kamenja.
Škriljevaste ilovine rijetko su tankolistaste i pokazuju mnoge prijelaze u pjeskovcu; one tu i tamo sadržavaju listnikove konkrecije pa ima u njima i okamina.
Vapneni lapori su dijelom mekani i lako raspadni, dijelom pak čvrsti, te se na zraku dobro održe; ponajviše ih je u blizini ugljenih slojeva, te im pojedine grede čuvaju mnoštvo okamina bivalva i gasteropoda, al su ove ponajviše slabo održane. Mjestimice su lapori pjeskoviti, pa tada prelaze prama sjeveru u pjeskovce.
Boja kamenja je ponajviše žutkasta, a u dubljim položajima pretežu tamnije boje. Prama sjeverozapadu opažaju se na škriljevcu često intenzivno zelene i plavkaste boje.
Pjeskovca i lapora ima osobito u gornjim, škriljevastih ilovina u dônjim naslagama. Zbog lake raspadnosti škriljevastih ilovina i većeg dijela pjeskovitog kamenja, te zbog strmenitosti naslagâ događaju se često odronjenja, pri čem čvrste grede pjeskovca čine podlogu.
Ugljena se je u ovoj slojnoj pruzi opazilo na ovim tačkama:
1. Na novoj cesti prama Brčkom između G. Tuzle i Hana Lopara, i to na sjevernom obronku gorja.
Ovdje ima ugljenih slojeva i greda ugljenog škriljevca u ne malom broju, ali je žalibože debljina čistih ugljenih slojeva neznatna. Ugljeni slojevi nalaze se i u škriljevastim ilovinama i u pjeskovcima, al su u ovim pošljednjima još slabiji, nego li u prvima; svi◊402 sadrže primjese sumporne pakovine, koja je većim dijelom izlučena na malim pukotinama. Jači slojevi podloženi su obično škriljevastom ilovinom; u pokrovu ponajprvo dolazi ugljeni škriljevac, pa onda laporni škriljevci.
Najjači ugljeni sloj ovdje je 50 cm debeo; u pokrovu (im Hängenden) toga sloja, i to 8 m odn. 27 m daleko još su dva slojića, debela do 40 cm; u podlozi tog ugljenog sloja doznalo se je za. 9 slojića, i to 20 m, 60 m, 100 m, 190 m, 210 m, 270 m, 350 m, 580 m i 720 m udaljeno, al su vrlo škriljeviti i posve neznatne debljine.
Ugljen tih slojića višeput je analizovan, jer je njegova prikladnost za priugotovljavanje koksa uzbudila osobitu pozornost: prosjek iz 5 analiza ovaj je:
higroskopska voda 1.75 %
pepeo 11.06 %
sumpor 5.79 %
ugljik 66.04 %
vodik 4.80 %
kisik i dušik 16.34 %
količina topline po Bertjeu 5683 kalorija
količina proračunata 6164 kalorija
čvrsti koks 51.89 %
Te je ugljene izdanke zemaljska vlada kroz više godina marljivo istraživala, al su napokon radovi bili obustavljeni, jer se nije mogao naći jači sloj ugljena, i što zbog relativno znatne sadržine sumpora — pokusom se pokazalo 9.26 % — nije bio prikladan za proizvađanje koksa.
Petrefakte, što su ih sadržavale naslage uz ugalj, istražio je gosp. kustos Kitel u c. kr. naravoslovno - historičkom dvorskom muzeju, te se o tom nalazu govorilo u analima pomenutog zavoda, knj. VII., sv. 1. Opredjeljenjem petrefakta ustanovljeno je, da flišne majevićke naslage, što nose ugljen, spadaju srednjem eocenu (parisien).
2. U blizini sjeverozapadnog ruba naslažne pruge kod sela Stražbe, općine dônja Jasenica.
Ovdje se je konstatovala debljina sloja i preko 7 m, a sloj je skoro posve čist; tako je na pr. kod takozvanog izdanka IV, gdje sloj ima smjer 2 h 5° a salazi sa 70° prama sjeverozapadu, izišo ovaj profil:
Bjelosiva glina kao pokrov,
smeđa glina 15 cm
ugljen 15 cm◊403
čađasta naslaga 2 cm
ugljen I 33 cm
ugljeni škriljevac 10 cm
škriljasti ugljen II 30 cm
smeđa glina 3 cm
ugljen III 234 cm
žuta glina 4 cm
ugljen IV 84 cm
smeđa glina 30 cm
rastrošen ugljen V 300 cm
Tamnosiva glina kao podloga. Ukupna debljina ugljenog sloja iznosi ovdje 745 cm, od čega spada 696 cm = 93.4 % na ugljen, a 49 cm = 6.6 % na jalove uloške.
Žalibože te je naslaga izvanredno poremećena. U smjeru mogao se sloj slijediti jedva 60 m, zatim se je udarilo na razmak, koji ni nakon 100 m duljine nije prestao. Pri tome je nastupio i takav pritisak, da mu nije mogla odoliti ni jaka utvrda vijencima (Schrott-zimmerung). U smjeru padanja sačinjavao je sloj u okomitoj dubljini 15 m dvostruko koljeno. Ti nepovoljni taložni odnošaji i pomanjkanje prikladne komunikacije učiniše, te je zemaljski erar nakon višegodišnjih radnja posao obustavio.
Kvalitet ugljena neka pokaže ova analiza. Analiza odgovara pojedinim slojnim gredama već pomenutog izdanka IV, a pošla je s pokrova do podloge:
I, II, III, IV, V,
higroskopska voda 10.20 %, 9.1 %, 5.65 %, 7.3 %, 9.95 %,
pepeo 6.50 %, 12.2 %, 5.90 %, 4.2 %, 5.2 %,
sumpor 0.75 %, 0.75 %, 1.93 %, 0.92 %, 1.017 %,
ugljik 54.3 %, 53.39 %, 66.10 %, 57.09 %, 60.54 %,
vodik 4.033 %, 2.8 %, 5.04 %, 4.33 %, 4.03 %,
kisik i dušik 23.967 %, 22.51 %, 17.31 %, 27.10 %, 20.28 %,
množina toplote po Bertjeu u kalorijama 4387, 4420, 5686, 5382, 5195,
množina toplote proračunata 4508, 4075, 6648, 4733, 5199,
rahlo pjenasti koks 55.5 %, 52.14 %, 56.35 %, 55 %, 54.25 %,
Ugljen se na otvorenoj vatri nadima i biva sličan koksu; sami pak pokusi dobivanja koksa prilično su se izjalovili. U ovećoj talioničnoj posudi, koja bijaše u Sefstremovoj peći usijana, svaki put se pri pokusu u majdanu polučio čvrst šipkasti koks; u velikoj pokusnoj peći, sagrađenoj po Rajsovom patentu, samo se je na dnu i na stijenama retorte polučio uporabljiv koks, ostalo je sačinjavalo◊404 prašnu masu. Ali iz toga, što se je na najvrelijim mjestima retorte ipak načinio valjan koks, moglo bi se zaključiti, da bi taj ugljen ipak dao uporabiva koksa, kad bi se priugotovljavao u peći, koja bi odgovarala njegovim osebinama.
3. U kraju Jezera općine Drijenča, kotara Brčkog.
Ovdje se izdaje ugljeni izdanak time, što se je u potoku Drijenča često našlo komada ugljena. Tragajući za ovim komađem našao se izdanak na jednoj oranici već blizu šljemena Majevice. Pošto je površno rovljenje pokazalo, da se je udarilo na izdanak jakog ugljenog sloja, odmah se je pristupilo temeljitom ispitivanju, učinivši razvidni priječni podrov po smjeru naslage. Ali nakon nekoliko metara podrova iza jedne oklizne plohe došlo se do jalovine.
Iza toga učinjen je otvor po duljini te je time ustanovljena neznatna duljinska rasprostranjenost ugljenog tijela; radilo se je dakle o odronjenom dijelu sloja. Sad se je odmah pokušalo, da se pronađe taj sloj. Međutim se ti pokusi moradoše nabrzo obustaviti, jer je već bilo nadošlo kasno godišnje doba. Naredne godine pak nije se tu više kopalo.
Flišni ugljen majevički je svijetao ugljen školjkasta loma, baršunasto crne boje i crnog crta; kali-lug ne može se njime obojiti.
6. Ugljen u Lozni-Seoni (kotar Maglaj).
Po prilici 23 1/2 km istočno od Žepča, nu u maglajskom kotaru, zatvaraju tvorbe flišne zone ugljenu kotlinu, dugu 3 1/2, a široku jedva 1 km. Starost joj se ne da ustanoviti poradi posvemašnog pomanjkanja okamina, ali po sastavu ugljena dalo bi se zaključiti, da pripada eocenu.
U toj kotlini poznati su nam ugljeni izdanci na ovim tačkama:
1. U kraju Bara, sela Kestena, općine Lozna, opaža se na gornjem kraju uvaljene livade na dva mjesta ugljeni izdanak u razmaku od 10 m. Izdanak je na površini jako rastrošen, a ugljeni sloj, koji prama 19 h smjera, a sa 40° prama 13 h salazi, ima dubljinu od 60 cm. Podlogu sačinjava rastrošen smeđ i žut ilovasti lapor, a pokrov ne vidi se, tek, sudeći po nađenom kamenju, biće da sastoji od siva ilovasta lapora.
Ugljen iz Kestena jako je rastrošen, veoma crn sa slabim sjajem u ima škriljevitu teksturu. Da li ovdje postoji jedan sloj ili više ih, nije se dalje istraživalo.
2. U nekom potočiću kod Luga, općine Lozna, proviruju četiri sloja ugljena, od kojih je najdônji 15 cm, drugi 10 cm, treći 8 cm, a 100 cm debeo. Pri tome su jalovi ulošci, računajuć odozdo prama◊405 gore, 30 cm, 50 cm i 20 cm debeli. Smjer sloja kreće prama 19 h, a upadanje iznosi 8º—10º te ide prama 13 h.
Ugljen tih izdanaka vrlo je lijep, sasma svjež, jako crn sa ojačim sjajem, školjkastim lomom i mjestimice jasno vidljivom lignitičkom strukturom; naslagan je u slabim gredama (pločama), a pri udaru zveči osebujno, ko o drvo. Analiza dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 9.05 %
pepela 10.25 %
sumpora 3.96 %
ugljika 57.41 %
vodika 4.95 %
kisika i dušika 14.63 %
količina topline proračunata 5554 kalorije.
Ugljen daje pri kokovskom pokusu 55.9 % prašnog taloga, a oduzevši mu higroskopsku vodu 35.05 % plinovitih produkata.
7. Ugljen iz Sljegotine (kotar Tešanj).
Taj ugljen konštatovan je u blizini sela Snjegotine gor. — 35º 17' istočno od Fera i 40° 40' geogr. širine — u sjeveroistočnom kraju kotara Tešnja. Tamo, u izderu neke malene pritočice potoka Jovića luka, proviruje ugljen. Od prilike 10 m od utoka rečene pritočice, a na obali njezinoj vidi se jedan ugljeni sloj duljinom od 30 m. Sloj pada za 40º prama sjeveroistoku, pokrov mu sastoji od blaga, svjetlosiva pjeskovca; podloga mu nije otkrita. Debljina sloja nije se mogla izmjeriti, al je procijenjena na najmanje 4—5 m.
Ugljen je jako crn, ponajviše ima ugasit, slabometalan sjaj, i, košto se to kod kamenog uglja često događa, jako gubi boju na vazduhu. Analiza mu je:
higroskopska voda 10.750 %
pepeo 3.350 %
sumpor 0.427 %
ugljik 60.100 %
vodik 4.690 %
kisik i dušik 21.110 %
količina topline po Bertjeu 5270 kalorija
količina topline proračunata 5344 kalorija
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se 52.8 % prašnog ostatka.◊406
Rasprostranjenost toga ugljena u horizontalnom smjeru nije se do sad mogla ustanoviti, jer je okolica oko izdanka zarasla gustom šumom, a golih mjesta nema.
Iz istog uzroka nije se mogla sigurno ustanoviti ni starost te ugljene naslage, ali iz toga, što se u neposrednoj blizini nađe tipičnog flišnog kamenja, opravdano bi bilo mnijenje, da bi ovdje moglo biti ugljena, uložena među flišne naslage, baš kaošto se u Majevici naišao na ugljen među eocenim naslagama.
8. Ugljen iz Razboja (kotar Prijedor).
U šumi Razboju istočno od Šupljikovca u nekom bezimenom potočiću, koji teče u koritu od plavo-svjetlosivih i smeđih ilovastih lapora, proviruje između flišnog pjeskovitog kamenja nekoliko ugljenih slojeva. Najgornji (das Hängendste) od tih slojeva, što smjeraju sjeverozapadno-jugoistočno jeste 30—34 cm debeo i posve čist; iza toga slijedi poslije jednog po prilici 50 cm debelog uloška jedan 45 cm debeo sloj, koji je inako protkan jalovim ulošcima; profil mu je:
pokrovna ugljena žilica 5 cm
uložak od ilovastog lapora, protkan ugljenim žilicama 23 cm
podložni slojić 17 cm
Nakon daljeg uloška, debelog 250 cm, stere se ugljeni škriljevac, protkan lijepim 2—3 cm debelim, crnim, ilovastim ugljenim žilicama. Može biti da ovaj ugljeni škriljevac sačinjava pokrov kojeg vrijednog ugljenog sloja, — al se u tom smjeru nije dalje ispitivalo.
Ugljen iz Razboja vrlo je lijep, svijetao, jako crne boje, živahna sjaja i jasno lignitičkog sastava. Evo mu analize:
higroskopska voda 13.00 %
pepeo 1.55 %
sumpor 0.44 %
ugljik 58.16 %
vodik 5.69 %
kisik i dušik 21.60 %
količina topline no Bertjeu 5035 kalorija
količina topline proračunata 5493 kalorija
Međe tih ugljenih naslaga nijesu do danas ustanovljene.
9. Ugljen u Lastvi (kotar Trebinje).
Prigodom popravka konjskog puta, što vodi uz potok Jazinu crnogorskoj granici, morao se prosjeći obalni teren, a pri tome se otkrio◊407 ugljen. Istraživanjem pokazalo se je, da kod Lastve povrh slatkovodnog lapora leže kredini vapnenci, koje po svoj prilici valja ubrojiti među Cosina-naslage. U tim slatkovodnim laporima uklopljene su na tri mjesta male leće sasma rastrošena ugljena.
Analiza u laboratoriju dunavsko-parobrodskog društva, dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 24.84 %
pepeo 21.05 %
sumpor 6.22 %
ugljik 33.61 %
vodik 4.09 %
kisik i dušik 11.19 %
količina topline 3514 kalorija.
Premda se o tom ugljenom nalazu u svoje doba u dnevnoj štampi mnogo raspravljalo, nema on praktične vrijednosti.
G. Neogene ugljene kotline.
10. Ugljen u Džematu, Priboj-Mezgraji i Ugljeviku (kotari Bjelina i Zvornik).
Pod gornjim zajedničkim imenom opisaćemo tri u istinu rastavljene, ali vrlo bliske neogene slatkovodne naslage, koje kriju ugalj; one zapremaju međašno područje kotara Bjeline i Zvornika. Jednaki sastav taložine i već pomenuta njihova susjednost razlog su što držimo, da su te naslage svakako prvobitno bile suvisne, te da su se poslije razdvojile sušenjem zemaljske kore.
Najjužnija i ujedno najmanja neogena kotlina — koja zaprema nekih 12 km2 površine — jeste ona u Džematu. Od svih strana omeđena je tvorbama flišne zone.
Ta je kotlina, valjda radi teške pristupačnosti, vrlo malo istraživana; poznato je samo, da ima bar dva sloja, čiji ugljen je jako crn i živahno sjajan sa školjkastim lomom: na zraku se ne raspada, mogao bi se dakle na zraku bez štete odlagati.
U "Geologie für Bosnien-Hercegovina" imade na strani 125. analiza tog ugljena, spram koje sadržava:
higroskopske vode 12.2 %
pepela 1.3 %
i daje 5200 jedinica topline. Godine 1897. opet je ispitivan ugljen iz rečenog izdanka, pa se je dobilo:
higroskopske vode 6.00 %
pepela 11.80 %◊408
sumpora 9.59 %
količina topline 4841 kalorija; pri čem se osobito ističe velika sadržina sumpora, što se po vanjštini ugljena ne bi nazrijevalo.
Srednja ugljena kotlina Priboj - Mezgraje sačinjava u smjeru istočno-zapadno opružen lik od 11 km duljine, 6 km prosječne širine, a 59 km2 površine.
Omeđena je na sjeveru flišnim vapnencima Jablan-grada, na jugu flišnim vapnencima brijega Mramor, na istoku spojem obih tih flišno-vapnenih pruga, a na zapadu flišnim pjeskovcima.
Priboj—Džemat—Ugljevik.
a - Fliš.
b - Slatkovodni neogen.
c - Litavac.
d - Sarmatske naslage.
e - Kongerijske naslage.
k - Slojevi uglja.
Koliko se do sada opazilo, u toj su kotlini tri ugljena sloja i to: jedan u pokrovu — glavni sloj od 12—17 m, jedan srednji sloj od 3 m, i podloga od 1.5 do 2 m debljine.
Ugljen je sive boje i sjajno školjkasta loma.
Analiza mu je:
higroskopska voda 8.2 %
pepeo 10.8 %
količina topline po Bertjeu 4682 do 4885 kalorija.
Kako je teren jako bregovit, ponajveći dio tih ugljenih slojeva može se izrabljivati kopanjem rovova.
Zemljište je veoma zgodno, da se izvedu komunikacije, i to ili u dolini potoka Mezgraje, ili u još prostranijoj dolini Janje.
Najsjevernija ugljena kotlina, ona ugljevička, najveća je; ima od sjeverozapada prama jugoistoku opružen lik sa najvećom duljinom od 22 1/2 km, a srednjom širinom od 7 km; pokriva prostor od 147 km2. Južnoistočnim rubom dotiče se Drine kod Šepka, u jugozapadu se naslanja o tvorevine fliša; u sjeveroistoku leže nad tima slatkovodnima naslagama mlađe sastojine tercijarne formacije i to neposredno litavac sa:◊409
Pecten latissimus Brocc.
Conoclypeus plagiosomus Agass.,
Glypeaster intermedius Desm., zatim dalje u podlozi ponajprvo vapnene naslage sarmatskog stupnja, a zatim naslage kongerija — svijetlo-sive plastične ilovine — sa:
Congeria Zsigmondyi Hal.
Cardium Boekhi Hal.
Cardium Winkleri Hal.
U toj ugljenoj kotlini poznat nam je jedan glavni sloj od 12 m debljine u 4 viseća sloja, jaka 1—3 m.
Iznosimo uz to profil, u smjeru 13 h — 1 h, to jest u smjeru potoka Mičića i Vučjaka, koji nam pokazuje odnošaje naslagâ u toj kotlini.
Ugljen tih slojeva ima tamno-smeđu boju, ne pokazuje izrazito školjkasti lom, nu tu se nalaze i sličnjaci lignita.
Elementarna analiza dala je:
higroskopske vode 17.5 %
pepela 3.9 do 14.8 %
efekta topline po Bertjeu 4030 do 4515 kalorija.
Slojevi svih triju kotlina imadu laporni škriljevac ko pokrov, a meku ilovaču za podlogu. Naslage višeput poremećene, smjer i nagib mijenjaju se neobično često. Pošto se kod pretežnog broja konštatovanih ugljenih izdanaka u potočnim izderinama ne mogu da pronađu nastavci na protivnoj potočnoj obali, moraju se doline smatrati dislokacionim dolinama.
Pošto se je u pokrovu slojeva našlo produkata izgorjele zemlje — porculana — jašme — a izgorjelog škriljevca u podlozi glavnoga sloja, valja zbog opasnosti, da se ne zapali, oprezno postupati pri rudokopnim radnjama.
11. Ugljen u Dônjoj Tuzli.
Uz srednje-eoceno flišno kamenje Majevice prostire se istočno od Dônje Tuzle kompleks naslaga, koji je osobito karakterističan po svojoj intenzivno crvenoj boji; debeo je skoro 600 m, a sastoji od pjeskovaca, konglomerata, muljike i ilovastih škriljevaca. Okamina se do sada nije našlo u tim naslagama; možda odgovaraju naslagama Monte Titana na sjevernom obronku Apenina te ih valja ubrojiti u oligocen.
Tuzli na sjeveru, iduć starom cestom D. Tuzla—Brčka na šljeme majevičko, proviruje na uzbrdici šibošićkoj protukrilo tih crvenih◊410 naslaga; isto je u svoje doba također opazio rudarski savjetnik Paul — "Beiträge zur Geologie des nördlichen Bosnien", str. 19. — te ih, valjda radi njihove crvene boje, označio crvenim željezovcem. Nad crvenim kompleksom naslaga leži tvorevina šlira dônjo-tuzlanskog, u kojoj nalazimo sô.
Paul je u toj tvorevini šlira razlikovao ove horizonte:
1. Najdônji: laki tanko svrstani lapori, koji često sastoje od posve tankih ploča, pa tada u poprečnom lomu izgledaju osebujno fino prugasti.
2. Srednji: sivi škriljevasti lapori sa flišnim ljuskama i komađem školjaka od ehinida.
3. Gornji: lapori sa žućkastim pjeskovcima. Ovi pošljednji sadrže napola sagorjele fragmente bilja, među ovima dosta jasne ostanke lišća dikotiledona.
Ta horizontacija odgovara faktičnim prilikama; u nadopunjenje naveo bih samo još ovo:
U stvari tuzlanske soli imaju naslage pod 1. i 2. u toliko osobitu važnost, što prva sačinjava podlogu kamenoj soli, dok joj pošljednja čini pokrov.
Iz naslaga navedenih pod tačkom 2. do sada su ustanovljene ove okamine:
Solenomya Doderleini Mayer.
Chenopus pes pelicani Phil.
Natica sp. cf. helicina Brocc.
Tellina cf. ottnangensis Hoern.
Leda sp.
U pjeskovaca navedenih pod tačkom 3. samo je rastrošena kora žuta, u svježem stanju su svijetlo-sivi do tamno-zeleni i vrlo slični flišnim pjeskovcima. Tom horizontu pripadaju i pjeskovci Volfgangova klanca, koje su proučavali Paul i dr. Tice, i koje je Paul ubrojio k flišu.
Prema gore svršava tvorevina šlira konglomeratom, koji je tako slabo spojen, da izdanci izgledaju kao hrpe tučena kamena.
U pokrovu su dalje sarmatički talozi, koji sastoje u dônjim partijama od nekog oolitnog vapnenog lapora, punog loše očuvanih kalciniranih konkilija; od ovih se mogahu opredijeliti:
cf. Tapes gregaria Partsch.
cf. Cardium obsoletum Eichw.;
u njihovim gornjim vrstama nalaze se prhki pjeskovci; iz ovih se je moglo odrediti:◊411
Modiola Volhynica Eichw.
Tapes gregaria Partsch.
Cardium plicatum Eichw.
Cardium obsoletum Eichw.
Cerithium pictum Boss.
Na sarmatičkim naslagama leži sada pliocen, u kojemu je ugljen.
Ovaj sastoji u najdônjem dijelu od tankog sloja ilovače, u kojoj se nalaze:
Congeria Partschi Czjcz.
Melanopsis Vindobonensis Fuchs.
Na tome je debeo kompleks smeđe-sivih vrlo prhkih pjeskovaca sa konkrecijama nalik na bombu; u tim pjeskovcima nalaze se krasno očuvani:
Congeria subglobosa Partsch.
Melanopsis Vindobonensis Fuchs.
Melanopsis pygmaea Partsch.
Cardium conjungens Partsch.
Što dalje k pokrovu postaju pjeskovci sve većma ilovasti, rastrošeniji i bjelji i prelaze napokon u čisto bijel bjelutkov pijesak.
Nad bjelutkovim pijeskom leži opet naslaga ilovače, debela nekoliko metara, a sive je boje. Nad njom je prvi — najpoložitiji crveni sloj. Profil toga sloja svrstan je odozdo prama gore ovako:
ležeći pijesak,
siva ilovača 50 cm
ugljen 12 cm
siva ilovača 60 cm
ugljen 50 cm
siva ilovača 20 cm
ugljeni škriljevac 25 cm
siva ilovača 35 cm
ugljen 90 cm
siva ilovača 20 cm
ugljen 34 cm
siva ilovača 50 cm
ugljen 40 cm
siva ilovača 20 cm
ugljeni škriljevac 20 cm
ugljen 46 cm
siva ilovača 43 cm
ugljen 78 cm
siva ilovača 62 cm
ugljen 83 cm
siva ilovača 33 cm
ugljen 58 cm
siva ilovača 32 cm
ugljen 34 cm
siva ilovača 55 cm
Kongerijska ilovača kao pokrov. Po tome mjeri ukupna debljina sloja, peračunavajući najgornju i najdônju naslagu ilovače, 945 cm, od čega otpada 525 cm = 55.55 % na ugljen a 420 cm = 44.45 % na umetke. Iz tog sloja nemamo analize ugljena.◊412
Ležeći sloj u pokrovu natkriven je najprvo naslagom ilovače, u kojoj se nalaze u velikoj množini ostanci šiljasto-kljunastih kongerija (Congeria cf. Gnezdai Brus.); na to imade kakovih 30 m bijel bjelutkov pijesak, ispod kojeg su mjestimice tanke naslage ilovače; za tim je 0.5 do 2 m jaka naslaga jako svjetle, vatri vrlo odoljive ilovače, a iza ove glavni sloj. Evo mu profil:
Ležeća ilovača,
ugljen 100 cm
uložak ilovače 6 cm
ugljen 84 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 72 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 70 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 98 cm
uložak ilovače 1 cm
ugljen 70 cm
uložak ilovače 10 cm
ugljen 94 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 140 cm
uložak ilovače 2 cm
ugljen 280 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 80 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 73 cm
uložak ilovače 4 cm
ugljen 250 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 92 cm
uložak ilovače 4 cm
ugljen 72 cm
uložak ilovače 5 cm
ugljen 109 cm
uložak ilovače 18 cm
ugljen 100 cm
siva ležeća ilovača.
ukupna debljina sloja iznaša na tom mjestu 1873 cm, od čega otpada 1784 cm = 95.2 % na ugljen, a 89 cm = 4.8 % na jalove umetke.
Evo rezultata analize ugljena iz glavnog sloja:
higroskopske vode 24.72 %
pepela 7.75 %
sumpora 0.25 %
ugljika 46.86 %
vodika 3.61 %
kisika i dušika 17.06 %
količina topline po Bertjeu 4097 kalorija.
U pokrovu glavnoga sloja leži ponajprvo dosta jaka naslaga sive i žute ilovače; za ovom je fino zrnast, žutkast pijesak, koji je smeđe boje, sličan fladrovanoj šari. U tom pijesku nije se našlo okamina. Nad pijeskom uvalio se u sivu ilovaču prvi pokrovni sloj, a za tim dalje u pokrovu drugi pokrovni sloj. Umetak između glavnog◊413 sloja i prvog pokrovnog sloja ima debljinu od 120 m, a umetak između oba pokrovna sloja 65—70 m. Povrh drugog pokrovnog sloja dolaze žute, masne gline.
Debljina prvog pokrovnog sloja ispitivana je na dva mjesta i ustanovljena na 5.3—5.8 m. Prosječno iznijele su tri analize ugljena iz tog sloja:
higroskopske vode 2.9 %
pepela 12.6 %
sumpora 0.725 %
količina topline po Bertjeu 3392 kalorija.
O drugom pokrovnom sloju, koji se do sad skoro nikako nije istraživao, poznato mi je, da ima isti smjer i nagib kao glavni sloj, te vidljivu debljinu od 7 1/2 m. Uz opisane taložne prilike priključujem ovdje nacrt profila.
Profil taložnih prilika Dônje Tuzle.
a - Eocenski fliš.
b - Crveni pjeskovci, konglomerati i gline.
c - Morski neogen (Schlier).
d - Sarmatske naslage.
e - Pontičke naslage sa uloženim ugljenom.
Dônjo-tuzlanska ugljena kotlina stere se uzdužno od sjeverozapada prema jugoistoku duljinom od 66 km; na sjeveroistoku siže preko željezničke stanice gračaničke, na jugoistoku prestaje kod Hana Zapardi. Širina neogene kotlline dônjo-tuzlanske ograničena je na područje rijeke Spreče i pritoka joj Jale, te iznaša prosječno
10 km; cijela kotlina zaprema prostor od 510 km2, a duljinom od 44 km leži na željezničkoj pruzi Doboj—D. Tuzla.
Izuzevši neposrednu okolicu D. Tuzle, gdje — kako je već navedeno — podlogu pliocena sačinjavaju sarmatske naslage, kanda ova neogena kotlina leži neposredno nad tvorbama flišne zone, koje ju
i zaokružavaju.◊414
Ugljen sva 4 sloja odaje skoro svugdje lignitski sastav, samo se gdje-gdje opažaju prelazi u zemljast smeđ ugljen. Na zraku gubi brzo vodenu sadržinu, raspucava se u pločice uz pucketanje, koje se dobro čuje, te se raspada u ugljenu krupicu.
Glavni smjer slojeva je istosmjeran sa uzdužnom osi kotline. Nagib varira između 10 i 85°. Ta okolnost, pa detaljno smjeranje, koje se često gubi u najzamršenije kurve, pokazuje nam, da su se naslage još u doba pliocena nemirno taložile.
U dodatak mislim da mi valja spomenuti još i one korisne minerale, kojih imade u tuzlanskim naslagama kongerija, a to su nesagorive gline i bjelutkov pijesak. O nesagorivoj glini, što se nalazi u pokrovu glavnoga sloja, dao je c. kr. glavni pokušajni ured (k. k. Generalprobieramt) u Beču ovaj nalaz: "Glina dônjo-tuzlanska daje pri ispirivanju 6 % bjelutkova pijeska. Solnom kiselinom dobije se u toplini 0.4 % željeznog oksida i 0.3 % ugljiko-kiselog vapna. U Sefstremovoj peći pri usijavanju do razbjeljenja ne tali se ni na bridovima; žarenjem poprima smeđe-sivu boju. Vrlo je prikladna za nesagoriv materijal pri talionicama u za proizvodnju takozvane okamine."
Mnijenje o bjelutkovu pijesku glasi ovako:
"Prvobitno žut, postaje pri žarenju crvenkast, pošto željezov vodan (Eisenoxydhydrat) prelazi u željezun (Eisenoxyd). Pri kuhanju sa solnom kiselinom otopi se malo željeza, gline, vapnene zemlje i magnezije. Preostala kremena kiselina (kremen) ima bijelu boju, prelazeći slabo u sivo. Zaostatci kremene kiseline iznašahu u trima pokusima 98.2 do 98.8 %. Isplakivanjem pijesak se ne da više očistiti. Zbog neznatne sadržine željeza, koja iznosi ispod 0.1 %, pijesak je vrlo prikladan za fabrikaciju stakla."
Tako je priroda naslagala raznovrsno blago u blizini D. Tuzle: sô, ugljen, nesagorivu glinu, bjelutkov pijesak, pa kopanja sve više napreduju. Tek do sad je nestašica vode u tom predjelu priječila brzo vađenje tog prirodnog blaga. Držim pak, da se je priroda ovdje pobrinula i za dovoljnu količinu vode: biće joj rezervoar u naslagama pijeska i prhkog pjeskovitog kamenja, koje su debele preko 200 m, a pripadaju kongerijskim naslagama, što leže ispod ugljenih slojeva. Ljudsko umijeće znaće se i tom količinom vode, koja kanda kvalitetom odgovara svima zahtjevima, tim lakše da posluži, što se tim trošenjem ni na kakav način nebi smetalo radovima u ugljeniku.◊415
12. Ugljen kod Ludvig-Viktor hana (kotar Gračanica).
Na međi kotara Gračanice i Gradačca, u dolini potoka Moštajnice, leži povrh tamošnjeg premahom flišnog kamenja malena kotlina neogenih slatkovodnih naslaga.
U toj neogenoj kotlini otkriven je izdanak ugljenog slojića u nekom potočnom izderu kod negdašnje poštanske stanice "Han Ludvig Viktor", jedva 10 m južno od ceste. Uklopljen među vrlo jako rastrošene ilovaste lapore, koji nose bogatu slatkovodnu faunu, osobito melanopside i planorbe, — proviruje tu slojić vrlo rastrošenog i zemljastog ugljena; vid mu je ko u treseta. Debljnaa slojića iznaša 25—30 cm. Nemamo analize tog ugljena.
13. Ugljena kotlina Banovići—Podgorje—Omazić (kotar D. Tuzla).
Zračnim pravcem 21 km jugozapadno od D. Tuzle nalazi se u području općina Podgorje, Banović, Tulović, Ivonić i Omazić neogena kotlina; leži povrh flišnih pjeskovaca, opkoljena je flišnim pjeskovcima i zmijevcima, a zmijevci je triput prekidaju. Ta kotlina ima oblik dvošiljaste kuke, a zaprema prostor od 9 km2.
Neogeni sedimenat sastoji od žućkasto-bijelog vapnenasto-lapornog škriljevca, koji sadrži mnogobrojne ostanke biljaka, imenito Glyptostrobus, Pinus i vrste taksodija, ali nema životinjskih okamina.
Nekolikim izdancima dokazano je, da u tom tercijaru ima ugljena.
Ponajbolje prikazuje nam te naslage izdanak u uvali livade "Šabanov dol"; ovdje se vidi ispod neogenih vapneno-lapornih škriljevaca najprvo nečist, škriljevit pokrov, po prilici 1 m debeo; pod ovim ugljenim slojem leži 90 cm jak, žućkast, ilovast umetak, a pod ovim 3 m debeli glavni sloj.
Ovaj sloj sastoji od jedne čiste grede svijetla ugljena, koja je debela 150 cm, a zaprema njegovu sredinu, dočim se i u pokrovu i u podloženom dijelu nalazi ugljen, pomiješan s ugljenim škriljevcem. Analiza ugljena iz čiste slojne grede dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 11.60 %
pepela 8.50 %
sumpora 0.96 %
ugljika 54.50 %
vodika 5.43 %
kisika i dušika 19.97 %
količinu toplote po Bertjeu 4684 kalorija
količinu topline proračunatu 5200 kalorija◊416
Daljnji izdanak nalazi se u šumi "Stare kuće" južno od Omazića; taj izdanak može se pratiti u duljinu od 130 m, smjerom teži prama 19 1/2 h; nagib naslaga ide sa 15° prama 1 1/2 h; debljina sloja ovdje nije poznata, nu čini se da je to izdanak prije navedenog pokrovnog sloja.
Nadalje se nalaze izdanci u Banoviću, južno od Kurtića, pa onda na uzbrdici puta od Banovića k Tuloviću, napokon na oranicama u Podgorju, nu tu je svugdje sagoren ugljen.
14. Ugljen u predjelu Kotorsko-Bušletić (kotar Derventa i Gračanica).
Nad tvorbama flišne zone rasprostire se u području Kotorsko-Bušletić sa obje strane rijeke Bosne tercijarna kotlina, koja pokriva površinu od preko 100 km2. Ima lik opružen od sjeverozapada prama jugoistoku, a najveća mu je duljina između sela Brežići (kotar Derventa) i Lukasići (kotar Gračanica), 20 km. Najznatnija širina ove kotline 9 km, između sela Kladari (kotar Derventa) i Brezani (kotar Gračanica); površina kotline iznaša preko 100 km2. Rijeka Bosna rastavlja tu tercijarnu kotlinu na dvije nejednake česti, od kojih veća leži na desnoj obali.
Neogeno taloženje sastoji od žućkasto-smeđih ilovastih lapora, koji mjestimice sadrže umetke škriljastih, plavo-sivih i smeđastih vapnenih lapora.
Do sada se je našlo ugljena na ovim tačkama:
1. U općini Bušletić (kotar Bračanica) nalazi se u potoku na nekoj livadi sa mnogovrsnim uvalama na više mjesta crvene sagorjele zemlje, a pod ovom se vidi smolinasta crna masa sa škriljevastim ugljenim otpacima. U samom potoku proviruje ispod crvene izgorjele zemlje vrlo nečist ugljen sloj, jedva 1 m debeo, — možda je to tek pokrovna partija kakova jačeg sloja.
Kakovih 1 1/2 km na zapadu toj tački nailazi se pokraj puta u Doboj, a unutar područja općine Bušletić — na izdanak posve rastrošena, jako crna i sjajna ugljena.
3. U općini Kotorsko (kotar Derventa) proviruje blizu željezničke stražarnice br. 20 između željezn. kilometara 64 i 65 ugljeni sloj; vidljiva mu je debljina 1 m, ugljen mu je doduše rastrošen, nu ipak je pobolji smeđi ugljen.
Ugljen te kotline uopće je škriljevasta sastava, školjkasta loma, jako crne boje i ugasita sjaja; na zraku se nabrzo raspuca.
Analize tog ugljena nemamo.◊417
15. Ugljen u Žepču (kotar Žepče).
Sjeverno od Žepča leži nad flišnim tvorbama tercijarna kotlina, velika 36 km. Najskrajniji sjeveroistočni joj kraj dosiže niz Bosnu do preko puta sela Dolca: crta, što spaja bregove Debelo brdo, Gola glava i Koso brdo jeste joj međom sa sjevera, odavle pak ide međa pravcem prama varoši Žepču; južnu i istočnu među čini rijeka Bosna, samo kod samoga Žepča, pa kod Orahovice, Bistrice i Pokleća prelaze omanji tercijarni umetci na desnu obalu rijeke. Sa tercijarnom kotlinom novo-šeherskom (što je opisujem u narednom odsjeku) žepačka kotlina nije suvisla, jer sjeverno od sela Lupoglava i Osova, gdje se je predmnijevao spoj rečenih kotlina, gorsko šljeme na razvođu sastoji od serpentinca. Najnižu čest tercijarne kotline žepačke tvore konglomerati, povrh ovih leže škriljevaste ilovine, vapneni lapori i pjeskovci.
U žepačkoj kotlini našlo se ugljena na ovim tačkama:
1. Dr. Tice ("Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina", str. 138.), našao je na desnoj obali Bosne više skele žepačke, u nekoj uvali gorske strmine, na međi općine Žepča i Orahovice odmah ispod međe serpentina i neogena — izdanak ugljena. Tu se nalaze izdanci triju slojeva, uklopljeni u blijedo-žute, vapnene lapore jasna zveka. Oni se nagiblju prama sjeveroistoku. Čini se, da debljina ni jednoga tih slojeva ne nadmašuje 50—60 cm. Crni svijetli ugljen tih slojeva je škriljasta sastava. Sastav po dr. Ticu bio bi ovaj:
higroskopska voda 5.0 %
pepeo 14.7 %
količina topline po Bertjeu 4500 kalorija.
2. Nadalje vidje dr. Tice, da na lijevoj obali Bosne u blizini hana Hasagića proviruje 6 slabih slojića ugljena; debljina im je između nekoliko pa do 50 cm, a nagibi sa 15° prama sjeveru. O tome ugljenu navađa Tice ovu analizu:
higroskopska voda 5.7 %
pepeo 30.2 %
količina topline po Bertjeu 3616 kalorija.
3. Rudarski satnik Radimski našao je u tercijarnim naslagama, što su ogoljene izderom potoka Osove, izdanke triju ugljenih slojeva; te naslage sastoje od grubozrnatih, nu mekih pjeskovaca, koji se u svrstavanju izmjenjuju sa plavkastim škriljevastim glinama. Kod tih ugljenih slojeva najviši pokrov debeo je 60—70 cm i nosi rastrošen, svijetao ugljen; srednji sloj debeo 10—20 cm nosi lijep, crn svijetao◊418 ugljen školjkasta loma; najpoložitiji sloj, debljinom jednak srednjem sloju, sadrži crn svijetao ugljen škriljevasta loma.
Smjer naslaga ide od sjeverozapada prama jugoistoku, nagib prama jugozapadu, te bih rekao, da su ovi izdanci svijetla ugljena protukrilo izdanaka, što su navedeni pod stavkom 1.
16. Ugljen u Novom Šeheru (kotar Žepče).
I okolini sela Novog Šehera imade tercijarna kotlina, položena i omeđena flišnim tvorbama. U nje je oblik elipse, kojoj sjeverozapadno-jugoistočna dulja os mjeri 11 1/2, a jugozapadno-sjeveroistočna kratka os 4 1/2 km; površina joj iznaša kakovih 50 km2
Neogeni materijal tvore svjetlosivi, bjelkasto rastrošavajući se lapori, koji u velikoj množini sadrže malih Cipris-školjaka.
Ugljenih izdanaka nađeno je na mnogim tačkama te kotline.
Već dr. Tice spominje u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" na strani 134. izdanke ugljena kod sela Ponjeva i Ozimice. Zapadno od Ponjeva, u Pirama, ustanovljena je debljina izdanka, što se složio među gline, sa nekoliko metara. Protukrilo tih izdanaka biće da čine izdanci kod Strupine i Mladoševića.
Senzaciju su pobudili izdanci u općini Brezovi dani, o kojima se govorilo, da je tu sloj debeo 10—13 m; širile su se i glasine, da tu cijelo jedno brdo sastoji od ugljena. U istinu proviruju u kraju Izgorjelica, općine Brezovi dani glavice ugljenog sloja u duljini od kakovih 10 m, a njihov rastrošen i povodnjom naokolo razbacan materijal čini, te debljina sloja izgleda vrlo velika. U istinu je sloj ovdje debeo samo 3—4 m, a u svojoj pokrovnoj polovini nosi tanak umetak. Ugljen smjera prama jugozapadu-sjeveroistoku, a nagib mu iznosi 15° prama sjeverozapadu.
Kakovih 300 m jugozapadno od te tačke nalazi se na glavici brežuljka Njiva Ostruga, ispod oraće zemlje, izdanak ugljena, koji se može lako proslijediti na 10—15 m; debljina i taložne prilike još nijesu ustanovljene.
Odatle dalje na jug za još kojih 100 m nailazimo na putu "Šumica put", i to već na salazu prama potoku Dubrava, na treći izdanak ugljena, koji se duž slaza stere kakovih 50 m. Izdanak je debeo nekoliko metara, a pada tu sa 10—15° prama istoku. U tim izdancima skroz je lijep svjetao ugljen donekle škriljevasta loma.
Iz toga, što je lice toga ugljena iz Izgorjelice ponešto različno od onog iz ona dva druga izdanka, pa onda i iz izmjeničnih◊419 prilika taloženja, može se zaključiti, da u Brezovim danima postoje dva sloja ugljena, od kojih je onaj, što u Izgorjelici izviruje, ležeći sloj.
Dalje ima u kraju Lug, općine Kopice, ugljeni izdanak, debeo 4 m; on je bez sumnje nastavak sloja u Brezovim danina. U kotlini Novo-šeherskoj radi se dakle o vrlo rasprostranjenim i jakim naslagama ugljena; uz to je položaj izdanaka u Brezovim danima vrlo povoljan za spoljašnje kopanje, a kašnje i za podrovnu radnju. Novi Šeher udaljen je od željezničke stanice Maglaj samo 16 km.
Istraživački rezultat iz obiju slojeva jeste ovaj:
I, II,
higroskopska voda 15.0 %, 13.15 %,
pepeo 7.6 %, 5.55 %,
sumpor 0.7 %, 0.565 %,
ugljik 54.15 %, 58.46 %,
vodik 3.69 %, 3.85 %,
kisik i dušik 19.56 %, 18.99 %,
količina topline po Bertjeu 4485 kalorija, 4799 kalorija,
količina topline proračunata 4571 kalorija, 5013 kalorija,
17. Ugljen u Dubočcu na Savi (kotar Dervent).
Južno od sela Dubočca, što leži na Savi, ima ilovače bijele boje, na kojoj leže tvorbe litavca. U toj ilovači nađen je kilometar južno od sela god. 1897. 12 cm debeo slojić vrlo mladog, lignitičkog ugljena. Svrstavanje pošlo je smjerom prama istoku-zapadu; nagib pak prama sjeveru, a iznosi 25°. Analize tog ugljena nemamo. To nalazište nema praktične važnosti.
18. Ugljen u dolini Male Usore (kotar Tešanj).
U dolini Usore ima neogena kotlina, s kojom su po svoj prilici nekad suvisli bili tercijarni krajevi u Mladikovini i Komušini u području Velike Usore. Tu kotlinu sačinjavaju naslage slatke vode, koje se steru u istočno-zapadnom smjeru; dugačke su 20 km, a prosječno široke 2 km, te zapremaju prostor od 38 km. Naslage su od svih strana omeđene tvorbama bosanske flišne zone. Na međi općina Teslić i Buletić odvaja se od sjeverne serpentinske pruge jedan dio ulazeći u tercijarno područje sve do desne obale Male Usore, i rastavlja tako rečeni tercijar na dva dijela.◊420
Neogeni taložni materijal sastoji od vapnenih i ilovastih lapora i ilovasto-lapornih škriljevaca, u kojima se mjestimice nađu otisci bilina i ostanci gasteropoda.
U toj neogenoj kotlini našlo se ugljena na ovim tačkama:
1. U Rudopolju kraj sela Brdaci proviruje iz desne obale Usore jedan izdanak svijetla ugljena, koji se je mogao opažati u smjeru od kojih 10 m. U njem je jako crn, ugasito sjajan ugljen, često pomiješan jalovim umetcima. Neposredno u podnožju pojedinih slojnih greda, pa mjestimice i u umetcima nađu se kao orah pa i kao pesnica veliki komadi rastvorene sumporne pakovine.
Prosjek tog ugljenog izdanka jeste:
1. žućkasti ilovasti lapori kao pokrov,
2. ugljen 180 cm
3. umetak 30 cm
4. ugljen 130 cm
5. umetak 45 cm
6. ugljen 220 cm
7. umetak 50 cm
8. ugljen 30 cm
9. umetak 20 cm
10. ugljen 80 cm
Po tome izdanak ima debljinu od 785 cm, od čega otpada 640 cm = 81.5 %, na ugljen, a 18.5 % na umetke.
Umetci sastoje od žućkasta ili siva ilovasta lapora, koji sačinjavaju ujedno podlogu sloja; naslaga je plosnata; nagib prama sjevero-zapadu iznaša 10º.
Analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 14.90 %
pepela 8.50 %
sumpora 1.24 %
ugljika 56.11 %
vodika 3.92 %
kisika i dušika 16.57 %
količinu toplote po Bertjeu 4480 kalorija
količinu toplote proračunatu 4959 kalorija
Pokušaj proizvađanja koksa: 44.7 % pjeskovita taloga.
2. Kod utoka Gomjenice u Usoru proviruje ugljeni sloj, debeo po prilici 4 m, a ugljen mu je sličan prvašnjemu.
Žalibože, što su nalazišta pod 1. i 2 dosta malena i neznatna.
3. U blizini stanice Gornji Teslić, na pruzi šumske željeznice, što vodi iz Doboja u dolinu Usore, otvoren je podrovom ugljeni sloj, debeo 1.2 m. Kad se je istraživao sloj smjerom i nagibom, ispostavilo se, da je veoma kriv i izapran, tako da se taj ugalj ne da ekonomski izrabiti.◊421
4. Istočno od pomenutog podrova nađeno je u općini Vuletić više ugljenih izdanaka, koji su rudarski istraženi; tek mora se izjaviti, da ti slojevi nijesu vrijedni kopanja.
5. Na zapadnom rubu te slatkovodne kotline proviruje 100 m udaljeno od kuće Riste Nikolića u Pribiniću, jedan sloj svijetla ugljena uz samu među između neogena i serpentina, a debeo je preko 2 m, te pada za 25 % prama jugozapadu. Ugljen toga sloja jako je crn, veoma živahna sjaja, te se u pojedinim naslagama pretvara u takozvanih čigrasti ugljen (Kreiselkohle). Analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 6.6 %
pepela 6.1 %
sumpora 0.894 %
ugljika 60.00 %
vodika 4.045 %
kisika i dušika 17.255 %
količina topline po Bertjeu 5675 kalorija
količina topline proračunata 5818 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 59.5% čista prašna taloga. Lokalitet je zgodan za rovove.
5. U tercijarnom okrajku Mladikovinačkom našlo se sloj svijetla ugljena, koji je debeo 70 cm, a leži tik sjeverne međe između neogena slatke vode i serpentinca.
19. Ugljen u Kotor Varošu (kotar Kotor Varoš).
Ugljena slatkovodna kotlina kotor-varoška leži pretežnim dijelom na desnoj obali Vrbanje, te se opružila od sjeverozapada prama jugoistoku. Duljina joj je 19, a prosječna širina 3 do 4 1/2 km. Prama jugu kod Maslovare se zašiljuje. Pokriva površinu od 90 km2.
Kotlinu omeđuju na sjeveru jaspisi Uzlomac-planine, na sjevero-zapadu flišno kamenje i flišni škriljevci, a na jugozapadu po svoj prilici jurski vapnenci aptiha.
Sadržina kotline je neogene dobe, te sastoji od ilovasta laporna škriljevca i ilovasta lapora, puna petrefakta.
Do sad je dokazano, da samo jugoistočni dio kotline sadrži ugljena i to na ovim tačkama:
1. Zapadno od sela Kukavice stere se — više ušća Jezerske rijeke u Vrbanju — jedan ugljeni izdanak poprječno kroz rijeku Vrbas. U tom izdanku je smjer naslaga prama 19 h, a nagib od 75—80º prama 1 h; sastoji od glavnog sloja od 415 cm i pokrova od 175 cm debljine;◊422 oba sloja sastavljena su umetkom od kakovih 100 cm, koji sastoji od smeđa ilovasta lapora, bogata petrefaktima.
Ugljen ovih slojeva jeste jako crn, svijetao ugljen živahna sjaja. Ugljen glavnog sloja više je pločast, a onaj u pokrovu više je škriljevasta sastava. Analizom tog ugljena dobio se ovaj rezultat:
higroskopske vode 15.65 %
pepela 4.30 %
sumpora 1.40 %
ugljika 52.80 %
vodika 3.56 %
kisika i dušika 23.69 %
količina topline po Bertjeu 4539 kalorija
količina topline proračunata 4214 kalorija
Pri koksovanju dobilo se 29.6 % prašnog taloga.
2. Kilometar više ušća Jezerske rijeke u Vrbanju, nalazi se u koritu potoka Jezerska rijeka izdanak ugljena. Sloj se stere također prama 19 h, a naslage padaju strmo prama sjeveru.
Prosjek izdanka jeste:
ugljen u pokrovu 30 cm
ugljen u podlozi 120 cm
umetak od smeđa ilovasta lapora, puna petrefakta 200 cm
Vanjština tog ugljena ista je ko kod izdanka 1., nu taj će izdanak pripadati nekomu više pokrovnomu sloju.
Teren između izdanka 1 i 2 prilično je ravan, te po tom tude ne bi bila moguća podrovna radnja.
3. Kakovih 5 kilometara dalje prama istoku, po prilici u navedenom već smjeru, pojavljuje se trošan svijetao ugljen u opsegu gdje se malo ogolilo mjesto, između ceste i desne obale Kruščice, u predjelu Palučak općine Maslovare. Ugljen leži ispod rastrošena ilovasto-laporasta škriljevca. Debljina mu se nije mogla opredijeliti, ali po vidljivim ostancima čini se, da je dosta znatna. Biće da je taj izdanak tek nastavak ugljenog izdanka, što ga reprezentuje izdanak 1. I ovdje situacija izdanka nije povoljna za rovove.
4. Po prilici 100 m sjeverno od sela Hrvaćani ide jahaći put, što vodi iz sela Kotora u prvo rečeno selo, preko ugljenog izdanka, koji smjera prama 2 1/2 h, a padanje od 80° upravljeno je prama 20 1/2 h Izdanak sastoji od pokrovnog, 34 cm debelog slojića, na oto od 18 cm jakog uloška smeđeg laporastog škriljevca i napokon, od donjeg slojića 20 cm debljine. Ugljen obih slojića je crn lignit bez sjaja.◊423
Ističe se, što ovdje naslage ne padaju od osnovnog gorja prama središtu kotline, već upravo obratno, te se je ondje možda samo neznatno i lokalno oblik tako razvio.
5. U području općine Hrvaćani proviruje istočno od izdanka 4. niže sela Savići u lijevoj strmini Hrvačke rijeke ugljeni izdanak, a ima debljinu od kakovih 6 m. Ugljen mu je jako crn, ima osrednji sjaj i cijelom svojom debljinom pokazuje finoškriljevast sastav; smjera prama 22 h. Sudeći po naslagama rekao bih, da je taj izdanak protukrilo sloja, što ga tvore izdanci 1 i 3. Terenske prilike su ovdje povoljne za rovove.
Analizom tog ugljena došlo se do ovog rezultata:
higroskopska voda 19.3 %
pepeo 11.25 %
sumpor 1.030 %
ugljik 48.30 %
vodik 3.16 %
kisik i dušik 17.99 %
količina topline po Bertjeu 4095 kalorija
količina topline proračunata 3964 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 38.25 % prašna taloga.
20. Ugljen u Jajcu (kotar Jajce).
Tercijarni jajački talozi slatke vode rasprostiru se pa sjeveru, sjeveroistoku i istoku pomenute varoši; imadu nepravilan oblik od 15 km najveće istočno-zapadne duljine pri 8 1/2 km najveće sjeverno-južne širine i 40 km2 površine. Talozi su omeđeni na jugu i jugo-istoku trijaskim, na zapadu, sjeveru i sjeveroistoku jura-vapnencima; kod samoga mjesta Jajca nad njima su recentni pršinci (recente Kalktuffe).
Jajački tercijar zaprema brežuljast teren, što ga među višim vapnenim gorama duboko uvaljena rijeka Vrbas dijeli na dva nejednaka dijela, veći istočni i manjii zapadni dio.
Najdublju čest tercijara sačinjavaju krupno-zrnati vapneni konglomerati, koji počinju na desnoj obali Vrbasa — od kuća predgrađa Kozluka do hana Lučine, a na desnoj i lijevoj obali čine strme stijene.
Vapneni konglomerati bivaju prama visini sve finije zrnasti, pa prelaze napokon u prave pjeskovce.
Na pjeskovcima su glinenaste naslage, u kojima je na više mjesta nađeno ugljenih izdanaka.◊424
U pokrovu tih glinenastih naslaga nalaze se ponajprvo laporni škriljevci, pa tercijarne močike; ove močike sastavljaju najviše dijelove gorskog lanca kod Divićana, te su ne malo horizontalno svrstane. Na tim tercijarnim vapnenim močikama podignuta je jajačka tvrđavica i u njima su izdubene čuvene jajačke katakombe.
Evo profila jajačke tercijarne kotline u smjeru zapadno-jugozapadnom i istočno-sjevernoistočnom.
Jajce.
a - Trijaski vapnenci.
b - Jurski vapnenci.
c - Tercijarni konglomerati.
d - Pjeskovci.
e - Ilovine.
f - Sloj ugljena.
g - Ilovine i laporni škriljevci.
h - Močik (mačik, sedra).
i - Brečasti vapnenac.
Od fosilija zna se iz naslaga "g" za ostatke Limnaeus-a, Planorbis-a, Bithinia, iz naslaga "e" za školjku, koja će biti identična sa Pisidium Schlechani iz slatkovodnog tercijara u Promini.
Izdanaka ugljena našlo se je na ovim tačkama:
1. Na sjeverozapadu varoši Jajca, na staroj cesti prama Varcar-Vakufu i neposredno ispred pravoslavne crkve u Jajcu. Ovdje ima ugljeni sloj vidljivu debljinu od 2 m. Ugljen ima jako crnu boju, živahan sjaj, al se kroza nj počešće provlače pruge škriljevca. Ravno jugu spuštajući se sloj leži tu povrh smeđo-žute rastrošene škriljevaste ilovine, a nad ugljenim slojem je žutkasto-bijel, jasnozvučni i škriljevasto se raspadajući vapneno-ilovasti lapor. Pošto izdanak visoko leži, dao bi se ugljeni sloj podrovom dobro izrabiti.
2. Pri kopanju bunara uz nadcestarsku kuću na sjevernom kraju grada, naišlo se na svijetao ugljen. Pobliže se nije ništa doznalo o jakosti i prilikama naslaga. Ova tačka leži u smjeru prije opisanog izdanka i pripada po svoj prilici istomu sloju; i ona leži još vrlo visoko nad koritom Vrbasa.
3. Na desnoj obali Vrbasa proviruje kod Butila, općine Divićani, iz izdera nekog potočića sloj smeđa ugljena; sloj se spušta plosnato, a vidljiva mu je debljina 1 m. Podloga mu sastoji od smeđo-sive škriljevaste ilovine; neposredni pokrov nije ogoljen.◊425
4. Kod sela Podmilačja, posve blizu obale Vrbasa, u ilovastim stijenama nekog potočnog izdera često se nađe komađe lignita, koji je čisto nalik na ugljen, što ga opisasmo pod stavkom 3. Do sad se nije mogao pronaći sloj.
Analiza jajačkog ugljena navedena je u "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina", str. 99., a glasi:
higroskopske vode 10.6 %
pepela 15.5 %
goriva vrijednost po Bertjeu 4226 kalorija.
21. Ugljen u Banjaluci.
U proširenju doline kod utoka Vrbanje u Vrbas, kod okružne varoši Banjaluke, imadu nad tvorbama flišne zone neogene naslage slatke vode. One pokrivaju površinu od kakovih 70 km2. Na jugu dosižu do južnog kraja varoši Banjaluke, na istoku im je međom Vrbanja rijeka, na sjeveru teče Ivanjska rijeka blizu dodira među tercijarom i flišom, a na zapadu iščezava međa preko brda Mandušića, sela Orlovca, izvora Maklenovca i Pećine i napokon preko sela Motike.
Neogeni taložni materijal može se razlučiti u dvije skupine u to: u dublju, više vapnenastu, — te u višu, više pjeskovito-ilovastu.
Niža skupina sastoji u najdônjoj naslagi od vapnenih lapora sa kongerijama; poviše leže čvrste močike sa ostatcima biljaka u hrđavo očuvanim, neopredjeljivim kongerijama i melanopsidima; na tome su pak bijeli pločasti lapori sa
Congeria cf. hanatica R. Hoern. i
Melavopsis Pilari (Verbasensis) Neum.
Debljina te naslažne grupe iznaša 130 do 170 m.
Više položenu skupinu tvore gline, šljunak, slabo spojeni konglomerati i finozrnasti pjeskovci, ispod kojih je mjestimice lapor i laporasti škriljevac; debljina joj je kakovih 250 do 300 m. Konstatovano je, da obje naslažne skupine nose ugljen.
U niži, vapnenasti naslažni kompleks, kakovih 50—70 m od osnovnog gorja daleko, uklopljen je takozvani Laušev (jer proviruje na Lauš-brdu) sloj. Računajuć od pokrova do podloge, evo mu sastava: Gornji lapor,
ugljen 10 cm do 15 cm
laporasti umetak 10 cm do 15 cm
ugljen 26 cm◊420
čađava vrsta, zastupljena također smeđim laporom 0 cm do 3 cm
ugljen 34 cm
sivi laporasti umetak 13 cm
ugljen 17 cm
sivi laporasti umetak 2 cm
ugljen 50 cm
crni ilovasti umetak 8 cm
ugljen 24
meki, smeđi, u ilovaču prelazeći umetak lapora 8
ugljen 18 cm
donji lapor.
Ukupna debljina tog sloja ugljena iznaša 220 do 233 cm, od čega otpada 179 do 184 cm = 81.4 % na ugljen, a 41 do 49 cm = 18.6% va jalove umetke. Umetci nijesu podjednaki, već mjestimice, imenito prama iskrajku rastu, a mjestimice, naročito prama dubljini, postepeno prelaze u klin.
U sloju je čist, živahno sjajan, svijetao ugljen sa školjkastim lomom; na zraku se zbog gubitka svoje higroskopske vode brzo raspada. Vrijedno je spomenuti, da se u ugljenu toga sloja često nađu ostanci kostiju kičmenjača. Bosansko-hercegovački zemaljski muzej posjeduje dva lijepa dijela čeljusti Antilope clovata Gerv.; govori se, da su u novije vrijeme nađeni ostanci kostiju neke vrste Sus-a.
U prvoj svesci godišta 1895. djela "Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt" navedena je na strani 3. analiza tog ugljena, a glasi:
higroskopska voda 29.05%
pepeo 7.40 %
sumpor sagoriv 2.02 %
sumpor u pepelu 1.48 %
ugljik 44.45 %
vodik 3.03 %
kisik i dušik 12.20 %
količina topline po Bertjeu 3864 kalorija
količina topline proračunata 3932 kalorija
Uz ovu analizu treba primjetiti, da dotični ugljen potiče iz redovito podvodna rova.
U podlozi Lauš-sloja ima povrh lapora nekoliko 5—15 cm debelih izdanaka ugljena, al su bez svakog praktičnog značenja. U pokrovu pak konstatovana su dva sloja; prvi je kakovih 15 m, a drugi 21 m udaljen od Lauš-sloja. Prvi je debeo 38—42 cm, drugi sastoje od tri◊427 ugljene grede, od kojih gornja ima 30, srednja 6—8, a dônja 5—10 cm debljine; laporni ulošci iznašaju 22—40 cm.
U višem, pjeskovito-ilovastom kompleksu naslaga, opazio se ugljen na ovim tačkama:
Niže velike kasarne na Vrbasu proviruju na rijeci Vrbasu tri slojića. Pokrov tih slojića sastoji od zelenkastih, finozrnastih pjeskovaca, koji mjestimice postaju laporasti; nad ovim su tamne, a još poviše željezaste škriljevaste gline. Povrh ovih škriljevastih glina leži prvi slojić, a ima 40 cm debljine. U podlozi ugljenog slojića ima 150 cm debela greda škriljevca, a povrh ove leži 20 cm debela naslaga ugljenog škriljevca, koja nosi mnoge fosilije, među kojima:
Melanin cf. Escheri Mer.
Neritina semidentata Sdbg.
Poviše leže zatim plavkaste škriljevaste gline, koje se hrđasto rastrošavaju; nad ovima opet leži drugi ugljeni slojić, koji je 50 cm debeo i kojemu je 20 cm debela podložna greda skoro sasvim zaškriljavila, te nosi ostanke puževa. U neposrednom pokrovu tog ugljenog slojića jesu gline sa okaminama, a kakovih 4 do 5 m iznad ovih imade treći, po prilici 25 cm jaki slojić. Jedan od ta tri slojića mora svakako biti identičan sa slojićem katranastog ugljena, navedenim na strani 92. djela "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina".
U tom kompleksu naslaga dolazi nad pomenutim trima slojićima ugljena još nekoliko sasma neznatnih ugljenih slojića i istom daleko u pokrovu pojavljuje se takozvani pavlovački sloj. Taj sloj od pokrova k podlozi ovaki je:
Siva ilovača kao pokrov,
ugljen, koji se škriljasto lomi 325 cm
sivi ilovasti umetak 15 cm
ugljen 30 cm
sivi ilovasti umetak 5 cm
ugljen 70 cm
sivi ilovasti umetak 15 cm
ugljen 40 cm
sivi ilovasti umetak 35 cm
ugljen 70 cm
plavi ilovasti umetak 80 cm
ugljen 20 cm
plavi ilovasti umetak 38 cm◊428
ugljen 15 cm
crni ilovasti umetak 40 cm
ugljen 40 cm
crni ilovasti umetak 30 cm
ugljen, koji se školjkasto lomi 70 cm
crni ilovasti umetak 10 cm
ugljen 90 cm
svjetloplava ilovača kao podloga.
Ukupna jakost tog sloja iznaša 1038 cm, od čega otpada 770 cm = 74.18 % na ugljen, a 268 cm = 25.82 % na jalove umetke.
Elementarnom analizom ugljena iz toga sloja dobilo se je:
higroskopske vode 10.3 %
pepela 14.5 %
sumpora 1.57 %
količine topline po Bertjeu 4135 kalorija.
U pokrovu toga sloja nalaze se još nekoje, tek neznatne žilice ugljena.
U toj se kotlini nigdje ne može ustanoviti dulibasto taloženje tercijarnog sedimenta, te izgleda, da je to jednostavno uzdignuće, koje je nastalo na jugu i zapadu. Padanje, koje iznaša 9° i 75° i češća odvrgnuća (Verwerfungen) dokazuju, da su ovdje već za neogenog doba djelovale sile, koje su stvarale gorja.
Priloženi profil neka nam pobliže predoči taj naslažni oblik.
Profil banjalučkog neogenskog taloga slatke vode.
1. Flišni vapnenac.
2. Flišni glinasti brusilovci.
3. Lapori i močike.
4. Pjeskuljasto-glinaste naslage.
5. Slojevi ugljena.
5. Aluvium (naplavina).
6. Flišni vapnenac?
22. Ugljen u Varcar-Vakufu (kotar Varcar-Vakuf).
Kod kotarskog mjesta Varcar-Vakufa u dolinskom području Crne rijeke leže na tvorbama trijasa neogene naslage, koje u smjeru potokova toka — jugozapad-sjeveroistok — dosižu relativno znatnu duljinu od kakovih 8 km, ali im širina iznosi najviše 1 1/2 km. Na◊429 dva mjesta, i to neposredno istočno Varcar-Vakufa, pa zatim kod Dônjeg sela trijasna vapna vrlo se približuju obalama Crne rijeke, da gotovo prekidaju neogen.
Neogeni talog sastoji u toj kotlini na najdônjem mjestu od gromača; povrh konglomerata leže sive i žute, na tanko položene, vrlo meke i trošne naslage škriljevaste ilovine.
U toj neogenoj kotlini doznalo se do sad za ugljen na ovim mjestima:
1. Sjeverno odmah uz varoš Varcar-Vakuf, gdje na katoličkom groblju proviruju tercijarni konglomerati, koji opkoljuju žilicu svijetla ugljena, jaku nekoliko centimetara.
2. Istočno Varcar-Vakufa, gdje se na jednoj njivi sela Dônje selo među naslagama škriljevaste ilovine pokazuje 10—12 cm debeo slojić svijetla ugljena.
Narodno-gospodarstvene važnosti nema to nalazište. Analize nemamo.
23. Ugljen u Medni (kotar Varcar-Vakuf).
Tercijarno taloženje u Medni leži neposredno nad tvorbama trijasa; ima vrlo nepravilan oblik, opružen od jugoistoka prama sjeverozapadu; najveća mu je duljina između Baraća i Stupara 7 km, a najveća širina između Pisarića i Medne preko 3 1/2 km; zaprema površinu od 16 km2.
Neogene naslage sastoje od žutkastih vapnenasto - glinastih lapora, u kojima ima, osobito u blizini ugljenih slojeva, sivih škriljevastih ilovina. Pokrovnih konglomerata nije se ovdje opazilo. Vapneno-glinasti lapori nose bogatu faunu slatke vode, iz ove osobito kongerije i melanije.
U tercijaru Medne utvrdilo se ugljen na ovim tačkama:
1. Sjeverozapadno od mjesta Carevca, kod jakoga vrela Carevca, tvore žutkasti glinasti lapori strmu stijenu, a u ovoj se nalazi uklopljen 20 cm debeo sloj ugljena.
2. Na putu od vrela Carevca prama Medni vide se iz pukotina ilovastog tla na više mjesta izdanci ugljena, ali ih ni jedan nema važnije debljine.
3. U selu Medni u potoku Grabovcu proviruju jake naslage ugljena, koje sastoje od glavnoga i dvaju pokrovnih slojića. Ugljen glavnoga sloja ispunjava tu cijelo podnožje potoka horizontalnom duljinom od kakovih 35 m smjerom potokova toka, a pada strmo sjevero-zapadno. Prava debljina sloja iznosi 20 m. Tu je ugljen na površini◊430 prevučen žutom sedrom, te se obilnost sloja ne da valjano posmatrati; stalno je, da ima nekoliko tamno-plavih umetaka.
Ugljen glavnoga sloja ima crnu boju i umjeren sjaj; analiza mu je:
higroskopska voda 14.5 %
pepeo 13.4 %
sumpor 5.218 %
ugljik 48.21 %
vodik 4.18 %
kisik i dušik 19.71 %
količina topline po Bertjeu 4212 kalorija
količina topline proračunata 4254 kalorija
Pokusom koksovanja dobilo se 46.55 % prašna taloga.
Od glavnog sloja kakovih 110 m uz željezničku prugu proviruje pokrovni sloj ugljena, debeo 1 m, a 10 m dalje drugi pokrovni sloj u debljini od po prilici 40 cm. Oba pokrovna sloja leže konkordantno sa glavnim slojem i sadrže isti ugljen kao i glavni sloj.
Izdanci ugljena, što su navedeni pod stavkom 3. leže prilično visoko nad dolinskim podnožjem potoka Medne, te bi se tu mogao ugljen izrabljivati podrovom.
4. Zapadno od Medne proviruju iz lijeve obale potoka Medne dva slojića, od kojih svaki ima 15—20 cm debljine; razlučeni su lapornim uloškom, debelim 1 m, i sadrže vrlo prhak, ljuskast ugljen.
24. Ugljen u Sanskom Mostu (kotar Sanski Most).
U okolici kotarskog mjesta Sanski Most, a u području doline rijeke Sane i potoka Blihe ima neogena kotlina; ona je duguljasta, koljenasto svijena lika, opružena je počevši od mjesta Sanski Most na jednu stranu prama sjeverozapadu, na drugu stranu prama jugu sa 33 km najveće duljine, 6 km prosječne širine, a sa 207 km2 površine.
Neogenu slatkovodnu kotlinu ispunjuju mase, koje sastoje od žuto-bjelkastih vapnenih lapora, obilnih petrefaktima; lapori su donekle debelo-pločasti, a donekle tanko-škriljevasta sastava.
Na zapadu i jugu omeđuju tvorbe neogena trijasni vapnenci, na sjeveru i istoku paleozoički škriljevci Starog Majdana—Lasine— Kruhara, koji obiluju željeznim vodama.
Samo se u onom dijelu kotline, što leži sjeverozapadno od varoši Sanskog Mosta, konstatovalo ugljena i to na ovim mjestima:
Kod sela Husimovaca u općini Kamengradu donjem nalazi se nedaleko ceste Sanski Most—Krupa izdanak ugljena. Tu, neposredno◊431 na desnoj obali potoka Blihe uzdiže se strma stijena vapneno-lapornog škriljevca, u kojoj se vidi lijep profil cijela sistema slojeva svijetla ugljena. Pokrov tih slojeva sastoji od svijetla, bjelkasto-žuta, vapneno-laporasta škriljevca, koji nosi osim mnogobrojnih bivalva među kojima se nalazi više vrsta kongerija, kao
Congeria cf. Czjžekii Hoern.,
Congeria cf. banatica Hoern.,
Congeria cf. triangularis Partsch.,
također otiske riba, pa je mjestimice sasma ispunjen krasno očuvanim fosilnim biljkama, od kojih su ove ustanovljene:
Cyperites Palla
Laurus stenophylla Ett.
Dryandra accuminata Ett.
Pterocarya denticulata O. W. i dr.
Profil tih izdanaka od pokrova prama podlozi ovaj je:
Ugljeni sloj I 30 cm
tamno-smeđ laporni uložak 8 cm
ugljeni sloj II 72 cm
zelen i smeđ lapor 120 cm
ugljeni sloj III 50 cm
siv i smeđ lapor 110 cm
ugljeni sloj IV 25 cm
Ispod ugljenog sloja IV imade poslije jačeg uloška nekoliko sasma crnih žilica ugljena.
Ugljeni sloj I. je škriljast, ugljeni sloj II sadrži čvrst, više masivan i čist ugljen, ugljeni sloj III škriljasta je sastava, a ugljen je nečist, napokon je u sloju IV lijep ugljen.
Smjeraše slojeva okrenuto je prama sjeverozapadu, a naslage padaju sa 25° prama sjeveroistoku. Terenske su prilike takove, da bi se dalo podrovno raditi.
Analizom ugljena iz sloja II polučen je ovaj rezultat:
higroskopska voda 12.2 %
pepeo 8.5 %
sumpor 3.03 %
ugljik 53.62 %
vodik 3.10 %
kisik i dušik 19.50 %
proračunata količina topline 4342 kalorija
količina topline po Bertjeu 4563 kalorija◊432
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se 49,85 % prašna taloga i 37.95 plinastih produkata.
Tačno u smjeru rečenog izdanka nalazi se sjeverozapadno u predjelu Zmijanjak općine Suhača drugi izdanak ugljena; tu se je za pokus kopalo, te ustanovilo debljinu ugljena od najmanje dva metra. Po vidu je taj ugljen najbolje vrste u svoj kotlini.
Analizom je polučen ovaj rezultat:
higroskopska voda 8.6 %
pepeo 2.2 %
sumpor 4.58 %
ugljik 59.80 %
vodik 3.68 %
kisik i dušik 21.14 %
proračunata količina topline 4984 kalorija
količina topline po Bertieru 4984 kalorija
Ugljen daje 49.80 % koksa i 41.6 % plinovitih produkata poslije oduzetka higroskopske vode.
Još jedan izdanak nalazi se zapadno sela Došci među šikarom i može se proslijediti duljinom od 200 m. Jakost, taložne prilike i kvalitet ugljena toga izdanka nijesu se mogli ustanoviti.
Na putu od hana Fajtovci prama tamošnjem pravoslavnom groblju vodi jahaći put preko ugljenog izdanka, a otale dalje prama jugozapadu. Tik pravoslavnog groblja fajtovačkog vidi se kako u nekom vodenom izderu proviruje iz ilovače ugljen. I tu se nijesu mogle ustanoviti pobliže prilike. Još dalje sjeverno, na putu prama Modroj priprečuje klanac ugljen izdanak; debljina ugljena iznaša 2 m, smjeranje slojeva je sjeveroistok-jugozapad; padanje je upravljeno prama sjevero-zapadu, a iznaša 5—6°; ugljen je prama pokrovu više škriljevast, prama podlozi više pločast.
Analizom tog ugljena polučilo se ovo:
higroskopska voda 7.25 %
pepeo 1.40 %
sumpor 2.14 %
ugljik 63.00 %
vodik 4.77 %
kisik i dušik 21.14 %
proračunata količina topline 5698 kalorija
količina topline po Bertjeu 5440 kalorija
Ugljen daje 43.1 % pjenasta koksa i 49.65 % plinastih produkata.◊433
Daljnji izdanak ugljena u toj kotlini nalazi se na sjevero-zapadnom rubu sela Modre u predjelu Varištu, ispod kuća dvaju Hrgića. Taj izdanak ogoljen je prigodom planiranja okolice nekog izvora; ugljen mu je svijetao, ponekle škriljast, donekle pločast, pada u 35° prama sjeveroistoku, a ogoljena mu debljina iznaša po prilici 3 cm. Po kazivanju onamošnjih stanovnika ima u pokrovu tog izdanka također ugljena. I ovdje bi terenske prilike dopuštale podrovnu radnju.
Analiza ugljena iz tog izdanka dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 9.75 %
pepeo 8.80 %
sumpor 3.35 %
ugljik 57.15 %
vodik 3.92 %
kisik i vodik 17.03 %
proračunata količina topline 5150 kalorija
količina topline po Bertjeu 4727 kalorija
Ugljen taj daje 48.6 % prašna koksa, a po oduzetku higroskopske vode 41.6 % plinastih produkata.
Može se dakle reći, da se u ugljenoj kotlini u Sanskom Mostu nijesu doduše opazile znatnije debljine slojeva, ali da je kotlina znatno prostrana, jer udaljenost izdanka u Husimovcima od onoga u Modroj iznaša u zračnom pravcu nemalo 13 km. Ovdje se mora primjetiti, da po svoj prilici svi konstatovani izdanci pripadaju jednom jedinom sloju, čiji je položaj poremećen svrstanjem nabora.
Velike industrijalne važnosti dobiće to nalazište ugljena, kad se jednom otpočnu izrabljivati ogromne mase izvrsne željezne rude, što se nalaze u neposrednoj blizini u okolici Ljubije—Starog Majdana.
25. Ugljen u Prijedoru (kotar Prijedor).
U okolini kotarskog mjesta Prijedora ima neogena kotlina, 325 km2 površine, a zaprema područje rijeke Gomjenice (pritoka Sane), te neki dio područja same rijeke Sane. Ne gledeć na prostranu uvalu na sjeveru prama Kostajnici, ima ta kotlina lik, opružen u smjeru sjeverozapad-jugoistok duljinom od kakova 32 km, a srednju širinu od po prilici 10 km. Cijelom duljinom presječena je normalno-tračnom željeznicom "Banjaluka—Doberlin".
Ta je kotlina omeđena na sjeveru i istoku tvorbama bosanske flišne zone, na jugu i zapadu paleozoičkim škriljevcima. Neogeno◊434 taloženje sastoji u istočnoj strani uvale od škriljevastih ilovina, pjeskovitih ilovina i konglomerata; podloženi su laporni škriljevci; na zapadnoj česti uvale više su vapneni u ilovasti lapori.
Duž južnog podnožja planine Kozare, među selima Ferićima i Babićima, poznati su nam blizu flišne podloge izdanci ugljena. Pobliže njihovo ispitivanje pokazalo je, da se tu radi o ugljenom sloju, koji se u smjeru prama 19 h pravilno održava duljinom od preko 10 km, te sa 30º—70° prama jugu pada. Debljina mu iznaša u najmanje 14, najviše 24 m.
Ugljen toga sloja donekle je listast smeđ ugljen, donekle ugasito žut i toliko smolinast lignit, da se šibicom da upaliti, te potpaljen gori, pri čem se razvija smolinast ugodan vonj. Prama zapadu izgleda da ugljen dobiva vid svijetla ugljena.
Na strani 99. "Grundlinien der Geologie für Bosnien und Hercegovina" navedene su dvije elementarne analize tog ugljena, a glase:
higroskopska voda 9.1 %, 13.3 %
pepeo 22.2 %, 11.8 %
kalorija topline 3661, 3838
Po nekoj privatnoj vijesti dala je kasnija analiza 4329 kalorija efekta.
Zapadno tog ugljenog izdanka pokrite su neogene naslage jakom naslagom aluviona, te se tamo u ravnici prijedorskoj do sada nije doznalo za izdanke ugljena. Bez sumnje pak suvisi opisani neogen ispod aluviona sa onim neogenom, što se povlači prama sjeveru, isprvice ko uska uvala u dolini Puharske rijeke, pa onda prevaljuje Jelovac-sedlo, te se na protivnoj strani istoga, u području oborine potoka Knežnička proširuje. Cijelom duljinom te neogene kotline povlači se cesta Prijedor—Bačvani—Kostajnica; kotlina je omeđena na zapadu i istoku pjeskovcima i škriljevcima flišne zone, na sjeveru pak, gdje se ponešto proširuje, leže mlađe naslage morske povrh neogena slatke vode.
Materijal ove neogene kotline sastoji na dnu od pločasta vapnena lapora; na ovom leže svijetlo-žutkasti laporni škriljevci, bogati okaminama, naročito kongerijama i dikotiledonima.
U tim lapornim škriljevcima opaža se na tri mjesta ugljen i to:
1. Na međi općina Crne doline, Velikog Palančišta i Jelovca gor., gdje uza cestu proviruje 80 cm jak sloj svijetla ugljena, što se na zraku brzo raspada;◊435
2. pô kilometra rečenoj tački na sjeveru, gdje se na oranicama uz cestu viđa crna pruga, kojoj boja dolazi od obilna sitna zrnja svijetla ugljena; ta pruga bez sumnje reprezentuje nekakav izdanak ugljena;
3. na južnim obroncima Topolovca, gdje se u općini Dvorištu zapadno od ceste povlači oranicama crna pruga.
Analize toga ugljena nemamo.
26. Ugljen u Dragotinji—Vragolovu (kotar Prijedor i Bos. Novi).
Odasvud okružena flišnim kamenjem leži u općinama Vragolovu-Jutrogoštu, Dragotinji, Marini i Ahmetovcima neogena kotlina najveće duljine 8 km, najveće širine 2 km, a površine 19 km2, materijal joj sastoji od svijetlo-žuta laporasta škriljevca, slična onomu Jelovac-sedla. Taj škriljevac sadrži mjestimice mnoge i vrlo dobro očuvane kongerije.
U toj neogenovoj kotlini nađeno je na dva mjesta ugljenih izdanaka, i to u općini Vragolovu-Jutrogoštu i u općini Dragotinju.
U općini Vragolovu-Jutrogoštu nosi neznatni potočić Međuvođe omanje komađe svijetla ugljena, mora dakle da poprečuje nekakav izdanak ugljena; ovaj izdanak nije do sada nađen. Nasuprot vidi se po polju poviše potočića prilično široka tamna pruga; ona nam pokazuje smjer slojeva izdanka, koji se može proslijediti neprekidnom duljinom od nemalo cijelog kilometra.
U općini Dragotinji pojavljuje se nedaleko međe općina Dragotinje i Marine, na malenoj, među oranicama ležećoj livadi izdanak svijetla ugljena, što pripada ugljenom sloju, 4 m debelom, ali pomiješanom tamno-smeđim ilovasto-lapornim škriljevcem i crnim ugljenim škriljevcem. Smjeranje izdanka je tu upravljeno prama istoku-zapadu, a padanje prama jugu, te ovo iznaša 20°.
Analize tog ugljena nemamo.
27. Ugljen u Vodičevu (kotar Bos. Novi).
U općini Vodičevu, južno Doberlina, održala se je u onamošnjem flišnom području gruda neogene slatkovodne tvorbe; biće to po svoj prilici denudacioni ostatak negdašnjeg nastavka neogene kotline Vragolova-Jutrogošta prama sjeverozapadu. Gruda ta ima oblik nepravilna trokuta, te najveću duljinu — od jugozapada prama◊436 sjeveroistoku — od 5 km, u poprečnu smjeru pak najveću širinu od skoro 3 1/2 km.
Neogeni je talog isti onaj svijetlo-žuti, kongerije sadržavajući laporni škriljevac, što se i u Vragolovu-Jutrogoštu ukazuje ko glavnim kamenom.
Ugljena u toj kotlini opazilo se samo na jednoj tački, i to na sjeveru, gdje se na nekoj oranici više izvora Mačkovca pa i u odvodnom jarku toga izvora našlo komadića svijetla ugljena. Do sad se nije poradilo, da se ispita to ugljeno nalazište u pogledu jakosti i kvaliteta.
Ovdje ću još navesti, da je na jugozapadu kotline u D. Vodičevu nađeno naplavljena grumenja sagorjele zemlje, koje naravno potiče od izdanka sagorjela sloja.
28. Ugljen na rijeci Uncu (kotar Petrovac i Glamoč).
U međašnom području kotara Petrovca u Glamoča leže u dolinskim proširenjima rijeke Unca povrh trijadičkih vapna tri neogene slatkovodne kotline, od kojih je ona, što je najviše na sjeverozapadu, u kojoj leže sela Vrtoče i Drvar, velika 11 km2, srednja sa selom Mokronogama 3 km2, a najjužnija, u općini Ljeskovici 6 km2.
Neogeni materijal što ispunjuje sve tri kotline, koje su prvobitno suvisile, sastoji od bijelih vapnenih lapora, kojima su mjestimice, naročito u blizini ugljenih slojeva, podložene tamne ilovine. Svijetli vapneni lapori nose Congeria cf. triangularis, tamne ilovine Melanopsis filifera n. sp.
Do sad doznasmo za ugljen i u sjeverozapadnoj i u jugoistočnoj kotlini, u srednjoj kotlini pak manjkaju znaci da bi ga moglo biti, a to bez sumnje poradi pomanjkanja dubljih pukotina u terenu.
U sjeverozapadnoj kotlini pojavljuje se ugljen u dva maha; u donjim položajima nalazi se sloj svijetla ugljena, čija vidljiva jakost prelazi 1 1/2 m, a da podložna čest nije ogoljena; gornji položaji opkoljuju jedan sloj lignita sa debljinom od preko 1 m.
U jugoistočnoj kotlini konstatovano je da postoji sloj svijetla ugljena, nasuprot manjka sloj lignita.
Elementarna analiza svijetla ugljena sjeverozapadne kotline dala je:
higroskopske vode 13.5 %
pepela 13.5 %
količinu topline po Bertjeu 3704 kalorija.◊437
29. Ugljen u Pecki (kotar Krupa).
Ta uska kotlina, što je pa svom jugoistocom kraju, na po puta među Otokom i Krupom, omeđena Unom, inače svud naokolo trijasnim vapnima, zaprema od lijeve obale rijeke Unca pa dalje prama Selištu 4 1/2 km dugu, a prosjekom jedva 400 m široku uvalu tla na potocima Ljusini i Pecki.
Neogeni talog sastoji od svijetlo-žutkastih, lako rastrošnih ilovastih lapora.
U toj tercijarnoj kotlini saznasmo do sada za dva ugljena izdanka.
Prvi izdanak pojavljuje se na desnoj obali potoka Ljusine na nekoj oranici nedaleko ist.-pravosl. groblja. Neposredna pokrovna čest toga izdanka sastoji od smeđa, sa ostancima slatkovodnih petrefakta ispremiješana ilovasta lapora, podložna kao i udaljenija pokrovna čest sastoji od već spomenutog vapneno-ilovasta lapora. Debljina tog ugljenog slojića iznaša 10 cm. U njem je lako rastavljiv smeđ ugljen bez sjaja, tamno-smeđe boje. Smjeranje mu je istočno-zapadno, a padanje kakovih 10° prama sjeveru.
Kvaliteta ugljena je ova:
higroskopska voda 15.3 %
pepeo 35.2 %
količina topline po Bertjeu 2124 kalorija.
Po prilici 1 km sjeverozapadno od navedenog izdanka u u podložnoj mu česti, blizu sela Ljusine na desnoj obali potoka Ljusine, nalazi se drugi izdanak ugljena.
Pokrov tog izdanka tvori jedino zemlja crnica, podloga sastoji od svijetlo-žutih ilovastih lapora; smjeranje vrsta upravljeno je prama 4 h 5°, a padanje prama 22 h 5°, te iznaša 30°. Sloj je debeo preko 3 m, te sadrži crn, u popriječnu prelomu živahno sjajan lignit, koji po prosjeku triju analiza ima ovaj sastav:
higroskopske vode 12.3 %
pepela 4.0 %
količina topline po Bertjeu 4304 kalorija.
Iz položaja tog izdanka da se s pravom zaključiti, da bi mu se znatan dio mogao izrabiti podrovom.
30. Ugljen u Krupi (kotar Krupa).
Tlo inače valovite doline, u kojoj leži grad Krupa, ispunjeno je svijetlo-žutkastim vapneno-ilovastim laporima, što se odlikuju◊438 osobitim bogastvom neogenih slatkovodnih petrefakta, osobito pak kongerija.
Malena neogena kotlina ima u smjeru jugoistok-sjeverozapad duljinu po prilici od 3 1/2 km, u poprečnom smjeru najveću širinu od po prilici 1 km; od svih je strana opkoljena svijetlobojnim trijasnim vapnima.
Opazilo se, da je samo jugoistočni kraj krupske kotline ugljonosan i to neposredno iza ruševine pređašnje ist.-pravosl. crkve u Krupi. Ugljen izdanak, što tu proviruje, leži sasma ravno, ima debljinu 50 cm i smeđ ugljen slabije kvalitete, koji se lako raspada. Ugljen ima 16 1/2 % higroskopske vode, 19 % pepela i daje po Bertjeu 3473 kalorija topline.
Obzirom na neznatnu debljinu i slabu kvalitetu slojića te na to, što ugljen spada rijeci Uni, te što bi ojači pokrovni sloj — ako ga ima — u onako uskoj dolini morao skoro posvema pasti ispod riječne površine, ova ugljena kotlina kano da nikada ne će imati praktične-važnosti.
31. Ugljen u Teočaku (kotar Bihać).
Pa jugozapadu ceste Bihać—Petrovac i to među Hanom Begovcem i Vrtočama, nalazi se u općini Teočaku, posred područja bijela svijetlo-siva ili svijetlo-žutkasta trijasna vapna, što se lako raspada u uglastu krupicu, malena naslaga sivih ilovastih lapora; približna, sjeverozapadno-jugoistočna duljina joj je 1-2 km, a širna poprečnim smjerom 750 m.
U južnoj partiji tih ilovastih lapora nađen je na lijevoj obali potoka Luka izdanak ugljena.
Provirujući slojić debeo je 5—16 cm, smjera prama 5 h, a pada kutom od 5° prama jugu. Ugljen je svijetao ugljen, vrlo crn, živahna sjaja, a sadrži mnogo željezne nakovine.
Pokrovna čest sloja sastoji od crvena, fino-zrnasta pjeskovca; u svrstanju ga izmjenjuju pjeskovci bijele i sive boje, te crna ilovača; podložnu čest mu tvori siva, pješčana ilovača.
Petrefakta nije nađeno u toj ugljenoj naslagi, te se s toga ne može potpuno sigurno navesti starost; po svoj prilici ipak spada neogenu.
Analiza tog ugljena dala je ovaj sastav:
higroskopske vode 12.0 %
pepela 16.0 %
količinu topline po Bertjeu 5304 kalorija.◊439
32. Ugljen u Kulen-Vakufu (kotar Petrovac).
Uvalu, u kojoj leži mjesto Kulen-Vakuf, omeđuju od svih strana gorski lanci trijadičnih vapna. Tlo dolinsko, kao i prvi obronci na obim obalama Une, sastoje od neogenih vapnenastih gromača. Na desnoj obali sižu vapnene gromače prilično u visinu, tako da je utvrđeni dio grada, Havala, na njihovu području. Na jugu gradu, na lijevoj obali ima u tim konglomeratima uklopljenih ilovastih lapora neznatne debljine, što opkoljuju izdanak 30—40 cm debelog slojića smeđa ugljena.
Materijal slojića, koji smjera od jugozapada prama sjeveroistoku. a pada pod 18° prama sjeverozapadu, sastoji od jako rastrošena smeđa ugljena slabije vrste. Nije poznato, da bi u toj malenoj kotlini bilo daljnjih kakovih izdanaka. Analize toga ugljena nemamo.
Malena neogena kotlina Kulen-Vakufa mjeri od istoka prama zapadu u duljinu ne pun 1 1/2 km, a od sjevera prama jugu u širinu kakovih 800 m.
33. Ugljen u Čoralić-Pećima (kotar Cazin).
U predjelu Keserovac. općine Čoralić počinje kao zadnji ostatak denudacije oveće neogene tvorbe jedna pruga vapneno-glinasta lapora svijetlo-žute boje; pruga se povlači duljinom nešto preko 5 km do sela Ljeskovca uvijek u pravom smjeru. Širina tog neogenog odloženja iznaša kod Hadžića jedva 300 m, a ne nadmašuje u najširoj česti na sjeverozapadu nigdje 600 m. Neogene naslage leže nad vapnenim škriljevcima, koji po svoj prilici pripadaju trijasu; na jugu ih okružuju trijasni vapnenci.
U tom tercijaru slatke vode našlo se je ugljena na ovim tačkama:
1. U ridu Keseroviću na međi općine Čoralić i Peći. Tu se našlo u glinastom tlu neke oranice uvaljena komađa lignita, teška do 60 kg; ali se nije moglo naći, da je gdje počeo nastajati ugljen sloj.
Ugljen sam je vrlo crne boje, sjajna loma i očito drvena sastava.
2. Na lijevoj obali potoka Gračanice, kod sela Hadžića, proviruje sloj ugljena debljinom, koja se mijenja između 10 i 30 cm. Ugljen smjera jugozapadno-sjeveroistočno k jugoistoku. Svijetlo-žuti vapnenasti lapori tvore pokrove, podloga sastoji od nekakva plavo-siva ilovasta lapora. Ugljen je jako crn, vrlo živahna sjajna loma.
3. Niže džamije sela Čajića može se naći u oranicama komađa lignita, nalik na onaj prije spomenuti.◊440
4. Iza sela Čajića provlači se kroz gustu nisku šumu neki vodeni izder; na dnu toga izdera, koji nigdje nije sasma prodro ilovasto tlo, nađe se često komađa crna, sjajna lignita.
Do sad je tek na jednoj tački pošlo za rukom, da se pronađe ugljen u toj ugljenoj kotlini. Ali po prilikama naslaga na tom mjestu ne može se zaključiti, da bi to bilo ekonomički važno nalazište. Po svoj prilici radi se tu poglavito o vrlo žitkoj podlozi sloja lignita, koji je već većom česti potpao denudaciji.
Analiza tog ugljena dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 12.2 %
pepeo 2.35 %
sumpor 0.15 %
ugljik 57.00 %
vodik 6.90 %
kisik i dušik 21.55 %
količina topline po Bertjeu 5148 kalorija
količina topline proračunata 5840 kalorija
34. Ugljen u Mutniku (kotar Cazin).
Kod mjesta Mutnika, koje leži kakovih 6 km zapadno od Cazina, pojavljuju se neogeni, žutkasti vapnenasto-glinasti lapori. U njima se, a na putu što vodi u Mutnik, kakovih 800—900 m daleko od ceste, nalazi umetnut izdanak ugljenog slojića; u ovom je sasma rastvoren ugljen, debeo tek nekoliko santimetri. Slojić se nagiblje pod 25º prama sjeveru.
U podložnoj česti toga slojića proviruje ispod brijega u Mutniku, na kojem stoji gradić, drugi slojić smeđa ugljena, debeo 10—12 cm; taj slojić također se nagiblje k sjeveru, pokrovna čest mu je svijetlo-žut vapneni škriljevac, podloga pak svijetao pjeskovac neznatne debljine. Ovaj pjeskovac sačinjava ovdje očito najdublju čest neogena, te leži neposredno na mezocoičkom vapnencu rečenog brežuljka u Mutniku.
Međe te neogene uvale nijesu se do sada mogle sigurno ustanoviti, pošto nema nikako odronjena kamenja, pa nema ni razbacana komađa kamenja, da bi se mogla prosuditi priroda temelja. S toga mora za sada ostati neriješeno pitanje, da li ugljen iz Mutnika pripada istoj neogenoj kotlini, kojoj i ugljen na Korani, koji ću poslije spomenuti.
Analize ugljena iz Mutnika ne posjedujemo.◊441
35. Ugljen na Korani (kotar Cazin).
Kakova 1 1/2 km sjeverno grada Tršca proviruje na nekom polju u predjelu Selištu izdanak lignitnog sloja, koji se čini da je debeo.
Dalje se nalazi zapadno sela Milkovca kakovih 10 m široka pruga crvene izgorjele zemlje, koja se proteže kroz polja prama sjeveroistoku-jugozapadu, a može se svakako smatrati prestavnikom nekog ugljenog sloja.
Ta nalazišta nijesu do sad pobliže ispitana, pa nemamo ni analize ugljena; po izgledu mogao bi taj ugljen biti iste vrijednosti kao i onaj u Gacku.
36. Ugljen u Bihaću (kotar Bihać).
Neogene naslage bihaćke uvale, kojoj je između Bihaća i Rastovače najveća duljina 23 km, a širina između Panjka kod Vedrog polja i Založja hrišćanskog 8 km, te površina od 102 km2, omeđuju od svih strana vapna, koja pripadaju na jugu i jugozapadu trijasu, a na sjeverozapadu, sjeveru i istoku kredi. Gatačke Ilidže izviru iz tih krednih vapnenaca blizu sjeveroistočne međe neogena.
Sjeveroistočna međa bihaćke uvale prilično je ravna pravca, ali na jugozapadnoj strani šire vapna dosta znatne ogranke u kasnotercijarne naslage slatke vode i to u Glavici kod Jezera, Muratovića glavici kod Klokota i u Izačićkoj glavici kod Izačića.
Neogena kotlina ispunjena je svijetlo-žutim vapneno-glinastim laporima, koji su više manje škriljasto svrstani, a sadrže mjestimice petrefakta, osobito kongerija.
Do sad su nam poznate dvije tačke, gdje se ukazuje ugljen, i to na jugozapadnom rubu kotline kod Jezera blizu Žegara, i na sjevero istočnom rubu blizu Založja.
Kod Jezera na gorskim strminama, iznad stare bihaćke vojne streljane, nađe se često komađa svijetla ugljena u ilovini, što pokrivaju tercijar, a da se do danas u onamošnjoj šikari nije mogao pronaći ugljeni sloj.
Druga tačka, gdje se je opazio ugljen, leži u području sela Založja, neposredno uz skupinu kuća, zvanu Mičića kuće. Tu proviruje u nekom potočiću listast ugasito-crnosjajan smeđ ugljen, od kakovih 50 cm vidljive debljine, a da mu nije podloga ogoljena. U pokrovu tog sloja ima svijetlih vapnenastih lapora, neposredna podložna čest nije vidljiva; dalje u podlozi opet se nalazi svijetlih◊442 lapora. Padanje naslaga upravljeno je prama jugozapadu, dakle prama sredini uvale.
Nemamo analize bihaćkog uglja.
37. Ugljen u Podravnom (kotar Srebrnica).
Nešto više od 7 km južno od čuvene starodrevne rudarske varoši Srebrnice u općini Podravno — u području doline potoka Ponjerka — leže povrh trijadskih vapna tercijarne tvorbe slatke vode. Tercijarna odloženja zapremaju u smjeru potočnog toka — jugoistok-sjeverozapad — duljinu od 3800 m; širina im iznaša u južno najistočnijoj česti kakovih 600 m, u sjeverno najzapadnijoj jedva 80 m. Odložajni je materijal sastavljen ovako: Ispod po prilici 40 cm debelog humusa leži ponajprvo finozrnast žut pijesak 1.0 do 1.5 m; za ovim slijedi 1.5 do 2 m prhak pjeskovac sa ilovastim umetcima i žilicastim ulošcima ugljena, kojih ima do 40, a u debljini od 5 do 10 cm; zatim je čvrst pjeskovac, nalik na takozvane breccie, debeo po prilici 1 m, a podlogom mu je ilovast pijesak, obojen željezom u crveno i žuto, a ispreplitan umetcima ilovače.
Ugljen pak ima karakter lignita, nu vrlo je crn, živahno sjajan, i lomi se školjkasto.
Analizom se polučilo:
higroskopske vode 11.8 %
pepela 1.5 %
sumpora 0.54 %
ugljika 64.40 %
vodika 3.94 %
kisika i dušika 17.82 %
količina topline po Bertjeu 5587 kalorija
količina topline proračunate 5667 kalorija
Pri pokusu proizvađanja koksa dobilo se je 50.3 % prašna taloga.
To nalazište nema narodno-gospodarstvene važnosti.
38. Ugljen u Štrpcima (kotar Višegrad).
Jugoistočno od Višegrada održala se je među Budimljem i Štrpcima pruga neogenih slatkovodnih naslaga, okružena od sjeverozapada prama jugoistoku, 8 km duga, a 1 km široka, te omeđena istočno serpentinom, a zapadno trijaskim vapnima.◊443
Neogeno odloženje sastoji od svijetlo-žutkasta, ilovasta lapora, koji se katkad preliva u smeđe a na zraku lako se raspada. Tu i tamo imade u njem dobro sačuvane flore dikotiledona. Samo na jednom se je mjestu konstatovalo ugljena u tom neogenu. To je na nekom polju na lijevoj obali potoka Pavlovića, a profil izdanka od ozgor prama dolje ovaki je:
Pokrov: svijetli ilovasti lapor,
ugljen 20—25 cm,
svijetli ilovasti lapor, naizmjence svrstan sa sivom škriljevastom ilovinom 250 cm
ugljen 25 cm
svijetli ilovasti lapor, naizmjence svrstan sa sivom škriljevastom ilovinom 80 cm
ugljeni škriljevac sa malo žilica ugljena 30 cm
podloga: svijetli ilovasti lapor.
Ugljen tog nalazišta jako je rastrošen svijetao ugljen škriljevasta sastava.
Analize tog ugljena ne posjedujemo.
39. Ugljen u Rogatici (kotar Rogatica).
Tercijarna kotlina rogatička, što je, izuzev okolicu sela Kovanja, gdje se pojavljuju verfenski škriljevci, opkoljena trijaskim vapnima, ima najveću duljinu od 8 km, srednju širinu od 3 km, a zaprema površinu od 20 km2.
Neogene naslage sastoje od bijelih i svijetlo-žutih ilovastih lapora, u kojima su mjestimice složene tamnosive škriljevaste ilovine, i koji mjestimice u velikoj množini sadrže ostanke slatkovodnih konhilija.
Ugljena se našlo na ovim tačkama tog tercijarnog odloženja.
1. Na zapadnoj strmini stare otomanske ceste "Rogatica—Sarajevo" proviruje ugljen istočno mjesta Kovanja; pobliže nam nije ništa poznato o tom izdanku.
2. Prilikom radnja za odvodnju vojničke rezervne pekare u Rogatici naišlo se u dubini od 1 do 2 m na sloj smeđa ugljena sa lignitskim ugljenom; sloj je 1 m debeo — toliko duboko se je naime kopalo u sloj. Rečeni vojni objekat leži tik glavne ceste preko puta najsjevernije džamije rogatičke.
Biće da se ovdje ugljen stere paralelno uz glavnu cestu, — i onako se je tamo opazilo tragova ugljena po baščama.
Analize tog ugljena nemamo.◊444
40. Ugljen u Priboševićima kod Rogatice.
U selu Priboševićima, što leži 2 km jugozapadno od Rogatice, proviruje južno kuće Marka Jagodića u nekom potočiću izdanak ugljena. Pokrovna mu čest sastoji od tamno-smeđe škriljevaste ilovine, a podloga od žutkastih laporastih škriljevaca. I pokrov i podloga sasma su ispunjeni ostancima malih korepnjaka. Sloj, što tu proviruje, sadrži tanko-škriljevast, ugasito-crn smeđi ugljen, ugljen smjera prama 20 h te pada sa 5° prama 2 h. Debljina ugljena nije vidljiva u cijelosti, ali iznaša svakako preko 1 m.
Analize nemamo.
Tercijar pribiševački pod sigurno ne suvisi sa rogatičkim, te može uopće tvoriti samo posve malen grumen, jer na sjeveroistoku vidi se da trijasna vapna tvore obronke lijeve potočne obale, a na jugozapadu na razvođu također su trijaska vapna.
41. Ugljen u Budnju (kotar Foča).
Kad se, dolazeći iz Foče, prevale niže sela Prisoja paleozoične tvorbe, dođe se u područje verfenskog škriljevca, nad kojim, počam od triangulacione tačke "Gradac", leže trijaska vapna. Ova trijaska vapna opkoljavaju 16 km veliku neogenu kotlinu, a samo na sjevero-istoku verfenski škriljevci sačinjavaju među kotline.
Odloženje neogenske budanjske kotline zaprema vrlo humovit teren, te ima ovalan, od istoka prama zapadu opružen lik, koji samo na jugozapadu, među potokom Bistricom i vapnenom stijenom "Nozdre" uzanim jezikom prodire u područje trijaska vapna. Najveća joj je duljina 7 km, najveća širina 3 km.
Neogeni talog sastoji od svijetlo-žutih, ponajviše fino-listastih laporastih škriljevaca, u kojima ima uklopljeno mnogobrojnih, često izvrsno očuvanih okamina bilina.
Do sada su nam poznati izdanci ugljena na ovim tačkama:
1. Kod Duškovića:
Tamo, gdje se stijena "Nozdre" u velikom luku obilazi, vidi se u sjevernom jarku ceste, kao i u cestovnoj strmini duljinom od 400 m na mnogim mjestima izdanak ugljena. Izdanak sastoji od jako crna svijetla ugljena, koji se je već sasvim raspao u zrnje i prah, — a leži ispod smeđa ilovasta lapora, koji je također rastrošen, te mjestimice pomiješan sa svijetlo-crvenim komađem izgorjele zemlje. Debljina kao i kvaliteta tog ugljena, koji po svoj prilici pripada◊445 kakovom podložnom sloju, nijesu se mogle ustanoviti. U nadvisini izdanka padaju tercijarni lapori prama jugoistoku.
2. Na Heldovoj vodi.
Sjeverozapadno sela dônjega Budnja proviruje jedan izdanak ugljena duljinom od 210 m, a na 7 mjesta u partijama od 1 do 10 m širine u obalnim izderima i u koritu potoka, zvanog Heldova voda ili Heldina voda. Sloj smjera prama jugoistoku-sjeverozapadu, a padanje mu, obrnuto prama sjeveroistoku, iznaša 10º. Vidljiva debljina sloja mjeri 130 cm, a da mu se nigdje nije moglo opaziti dno; po tome sloj ima svakako veću debljinu.
Ugljen je jako crn, lomi se bud ravno, bud školjkasto, a na lomu je sjajan.
3. Kod mosta preko potoka Mostine kod Budnja:
Prorezom ceste istočno mosta preko potoka Mostine ogoljeno je u jarku Šljivkovičkog potoka nalazište ugljena duljinom kakvih 30 m, a sastoji od nekoliko tankih pokrovnih slojića i glavnog sloja, kojemu je debljina pa 120 cm vidljiva, a da mu nije otkriveno dno. Padanje ugljena pod kutom od 20 stupnjeva upravljeno je prama sjeveroistoku; ugljen je jako crn sa jako živahnim sjajem i proviruje u duguljastim kockama.
4. Na potoku Slivovici u Budnju:
Ne punih 200 m jugozapadno od izdanka, što je naveden pod stavkom 3 nalazi se južno pod cestom, na desnoj obalnoj strmini potoka Slivovice ili Studenca izdanak ugljena, koji je otkriven na 8 do 10 m širine. Sastoji od nekoliko tankih pokrovnih slojića, među kojima je uklopljen 2 1/2 m debeo sloj svijetla ugljena, kroz koji se povlače dva tanka uloška. Pod tim debelim slojem vidi se duž potoka još nekoliko neznatnih podložnih slojića. Padanje naslaga upravljeno je pod 20° prama sjeveroistoku.
Kvaliteta ugljena je slična onoj u izdanku pod stavkom 3.
3. i 4. spadaju neosporivo jednom te istom sloju, a po svoj prilici sačinjava i sloj 2. nastavak toga sloja, ma da mu ugljen izgleda drugačiji.
Iz terenskog oblika proizlazi, da bi se tu za slučaj potrebe mogao podrovnom radnjom proizvađati ugljen u velikoj mjeri.
Analiza ugljena iz 2. izdanka dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 16.00 %
pepeo 11.35 %
sumpor 1.277 %
ugljik 47.80 %◊446
vodik 6.06 %
kisik i dušik 18.79 %
količina topline po Bertjeu 4200 kalorija
količina topline proračunata 5008 kalorija
preostalo kod koksovanja 56.85 %
42. Ugljeno nalazište Zenica—Sarajevo.
Neogeno odloženje, što se nalazi u dolinskom području gornjeg toka rijeke Bosne, ima sjeverozapadno-jugoistočnu duljinu od 79 km; na jugozapadu siže do mjesta Fazlića na Bila-potoku, na jugoistoku do sela Vojkovića na rijeci Željeznici; popriječna mu je širina 10 km, a zaprema prostor od 770 km2.
Na jugu je omeđeno to odloženje trijasom, na istoku, izuzevši malene tvorbe fliša u predjelu Vogošće, samo trijasnim vapnima, na sjeveru kredno-vapnenim škriljevcima i trijasnim vapnima, a na zapadu, sjeverno od Lašve, trijasnim vapnima, južno od Lašve paleozoičnim škriljevcima.
Neogeni talog sastoji pri dnu od 500 m i više jakog kompleksa škriljevca, ponajviše meka, lako raspadna, često intenzivno zeleno-bojna kamenita materijala; tu se pojavljuju razne ilovine, muljika, pijeskovi, prhki i čvrsti pjeskovci, drobivi i čvrsti konglomerati. Kod sela Sutjeske, gdje je taj naslažni kompleks osobito jako razvijen, tvore mu željezasti konglomerati najdublju čest; podloženo mu je nekoliko slojeva svijetla ugljena, debelih do 60 cm.
Povrh naslažnog kompleksa leži takozvani II. podložni sloj, što ima odozdo prama gore ovaj sastav:
1. Ugljen nečist (pomiješan sa laporastim nitima i ostancima petrefaktnih školjaka) 50 cm
2. ugljen 20 cm
3. ugljen nečist 15
4. ugljen 57 cm
5. ugljen nečist (kao st. 1.) 40 cm
6. ugljen 33 cm
7. laporni uložak 70 cm
8. ugljen 110 cm
9. laporni uložak sa prugama ugljena 60 cm
10. ugljen 27 cm
11. laporni uložak 9 cm
12. ugljen 148 cm◊447
13. ugljen nečist (kao st. 1.) 27 cm
14. ugljen 17 cm
15. laporni uložak 25 cm
16. ugljen nečist (kao st. 1.) 6 cm
17. ugljen 54 cm
18. ugljen nečist (kao st. 1.) 7 cm
19. laporni uložak 20 cm
20. ugljen 15 cm
21. svijetao lapor 25 cm
22. plavo-siv lapor kao pokrov.
Ukupna debljina tog sloja iznaša 810 cm, od čega otpada 481 cm = 59.4 % na ugljen, 145 cm = 17.9 % na nečist ugljen, a 184 cm = 22.7 % na laporne uloške.
Povrh II. podložnog sloja leži plavo-siv lapor, koji ima debljinu od 110 cm; njemu su podložena tri slojića svijetla ugljena, debela 40, 30 i 20 cm, uklopljena u lapore, koji su puni petrefakata; na tome je I. podložni sloj.
Prvi podložni sloj samo je 1.5 m debeo; vrlo je nečist, ima jedva 50 % ugljena, te sa za sada ni ne vrijedi kopati.
U pokrovu I. podložnog sloja leži 30 m jak kompleks naslaga, čiji se petrografski karakter slaže sa podlogom II. podložnog sloja; trebalo bi samo naglasiti, da su tu premahom šljunkovite vrste, te da prhki pjeskovci sadrže kruglaste konkrecije, koje se na zraku školjkasto raspadaju.
Iza toga je takozvani glavni sloj, čiji je profil od podloge prema pokrovu ovaki:
1. ugljen 270 cm
2. laporni uložak 6 cm
3. ugljen 17 cm
4. laporni uložak 4 cm
5. ugljen 96 cm
6. laporni uložak 3 cm
7. ugljen 18 cm
8. laporni uložak 3 cm
9. ugljen 15 cm
10. laporni uložak. 27 cm
11. ugljen 30 cm
12. laporni uložak 8 cm
13. ugljen 129 cm
14. laporni uložak 11 cm
15. ugljen 9
16. laporni uložak 5 cm
17. ugljen 53 cm
18. laporni uložak 43 cm
19. ugljen 15 cm
20. laporni uložak 13 cm
21. ugljen 23 cm
22. laporni uložak 10 cm
23. ugljen 110 cm
24. laporni uložak 4 cm
25. ugljen 20 cm
26. laporni uložak 3 cm
27. ugljen 8 cm
28. laporni uložak 3 cm
29. ugljen 5 cm
30. vrsta gline 2 cm
pokrovni lapor.◊448
Ukupna debljina tog sloja iznaša 901 cm, od čega otpada 818 cm = 85.12 % na ugljen, a 143 cm = 14.88 % na jalove uloške.
Laporni ulošci, izuzevši onaj pod stavkom 18., nijesu vazda u smjeranju pravilni; često izilaze u šiljak, a mjestimice opet bivaju deblji. Gotovo prosječna analiza toga sloja jeste:
higroskopska voda 11.60—17.8 %
ugljen 5.45—9.55 %
sagoriv sumpor 2.44—3.07 %
ugljik 51.34—54.61 %
vodik 3.75—4.21 %
kisik i dušik 18.45—20.03 %
količina topline po Bertjeu 4022—4391
kalorija količina topline proračunata 4568—4790 kalorija
Na glavnom sloju naslagani su debljinom od 42 m trakasti svijetli i tamni vapnenasti i ilovasti lapori, a na tome je pokrovni sloj. Pokrovni sloj pokazuje od podloge prama pokrovu ovaj red naslaga: Svijetli lapori kao pokrovna čest;
1. ugljen 30 cm
2. ugljen nečist (pomiješan tanjim nitima lapora i ostatcima petrefaktnih školjaka) 7 cm
3. ugljen 14 cm
4. ugljen nečist (kao st. 2.) 12 cm
5. laporni uložak 30 cm
6. ugljen 40 cm
7. laporni uložak 24 cm
8. ugljen nečist (kao st. 2.) 36 cm
9. laporni uložak sa slabim prugama ugljena 40 cm
10. ugljen 40 cm
11. laporni uložak 10 cm
12. ugljen 44 cm
13. ugljen nečist (kao st. 2.) 20 cm
14. ugljen 50 cm
15. pokrovni lapor.
Ukupna debljina tog sloja iznaša 397 cm, od čega otpada 218 cm = 54.91 % na ugljen, 75 cm = 18.89 % na nečist ugljen, a 104 cm = 26.20 % na laporne uloške. I kod toga nijesu laporni ulošci pravilni; mjestimice, kao u sjevernom kraju zeničkog rudokopa idu skoro posvema u klin, čime sloj postaje ne malo posve čist i cijelom debljinom za kopanje prikladan, dočim se inače kopanje ograničuje samo na izrabu pokrovnih dijelova.◊449
Analiza ugljena toga sloja dala je ovaj rezultat:
higroskopska voda 13.42 %
pepeo 8.80 %
sagorivi sumpor 2.44 %
ugljik 54.34 %
vodik 4.03 %
kisik i dušik 19.41 %
količina topline po Bertjeu 4210
kalorija količina topline proračunata 4721 kalorija
U svim ovim slojevima ugljen je jako crn, živahno sjajan i ima izvrsno sjajan lom.
Povrh pokrovnog sloja leži 10 m debela naslaga svijetla lapora, što nosi u obilju Fossarullus pullus Brus.; na oto slijede debljinom od kakovih 200 m sivi lapori, koji na više postepeno postaju pjeskoviti i tanko-škriljevasti. Na ovima leži po prilici 400 m debeo sloj svjetlog, ponajviše od zdrobljena vapna sastavljenog konglomerata. Ravnoličnost otporne snage tih konglomerata pri raspadanju bila je uzrokom obliku onih čudnovatih stijena, što se vide među željezničkim stanicama Lašvom i Janjićima s obje strane rijeke Bosne. Pod ovim konglomeratima više puta ima greda kongerijskih pjeskovaca i lapora, koji sadrže slabe slojeve ugljena bez rudokopne važnosti.
Nad ogromnim konglomeratima staložio se još relativno jako razvijen mladoneogeni kompleks naslaga; al ga je opet nestalo ušljed slabe otporne snage proti rastrošavanju i sapiranju; samo u zaštićenim uvalama, kao n. pr. kod Gučje gore kod Travnika, Gomionice kod Kiseljaka, Rakovice sjeverno od Blažuja te kod Sarajeva očuvali mu se ostanci.
Taj naslažni kompleks sastoji u donjoj česti od sedrasta slatkovodna vapna sa uloškom svijetla i tamna lapora. Ti lapori nose više sela Podova kod Gučje gore sloj svijetla ugljena, ovakova sastava:
1. ilovasti lapor kao pokrov,
2. ugljeni škriljevac 150 cm
3. ugljen 60 cm
4. ugljeni škriljevac 40 cm
5. ugljen 42 cm
6. svijetla škriljevasta ilovina 13 cm
7. ugljen 15 cm
8. ugljeni škriljevac 170 cm
9. svijetla škriljevasta ilovina 210 cm◊450
10. škriljevast ugljen 30 cm
11. ugljen škriljevac 54 cm
12. škriljevast ugljen 50 cm
13. ugljeni škriljevac 50 cm
14. ugljen 40 cm
15. rastrošen ilovast lapor kao pokrov.
Ugljen u tome sloju je crno-sjajan, lako trošiv te na pukotinama zbog izveštalosti sumporne nakovine slabo crveno obojen.
Analizom tog ugljena polučeno je:
higroskopske vode 12.80 %
pepela 3.05 %
sumpora 1.263 %
ugljika 56.86 %
vodika 4.55 %
kisika i dušika 22.74 %
količina topline po Bertjeu 4703 kalorija
količina topline proračunata 5048 kalorija
Povrh sedrastog slatkovodnog vapna leže ponajprvo prave ilovine, među koje se pri vrhu miješa pijesak. Postepeno prelazi cijela masa u pjeskovac, pjeskovite lapore i pješčano-vapnene vrste, koje su napokon pokrivene znatno debelim kompleksom gromačasta materijala, koji je dijelom vrlo drobiv, dijelom čvrst.
U ilovasto-pješčane naslage kod Kobiljdola južno od Sarajeva, kod Rakovice, kod Kiseljaka i kod Gučje gore odloženi su slojevi lignita. Ti slojevi lignita dosižu, kao n. pr. kod Gučje gore, debljinu od 3 m — kod Kobiljdola iznaša debljina, uključivo 25 cm jakog uloška, samo 75 cm; — po tome im se, baš kao i onomu svijetlom ugljenu u gornjim vrstama, ne bi moglo prikazati narodno-gospodarstvene važnosti, jer su se održali samo u relativno malenim grudama terena.
Položaj ovih neogenih naslaga ilustriraju ova dva profila na proti stojećoj strani, okomito k smjeranju glavnih naslaga; još bih samo napomenuo, da se čini, e se u zeničkoj ugljenoj kotlini radi o takozvanim "jednostrano postavljenim vrstama".
Poremećenja sekundarnog značaja iskrivila su na više mjesta naslage, razmak pukotina varijira između nekoliko santimetara i do hiljade i više metara.
Ugljenim se slojevima nadalje povlače mnoge pukotine, koje sve kod zeničkog rudokopa pridržavaju smjer 11 h—23 h; te pukotine su tamo uzrokom relativno neznatne proizvodnje komadasta ugljena.◊451
Zenica (profil 1.).
1. Trijaski vapnenci.
2. Gliniasto-pješčano-gromačasta podloga ugljonosnih naslaga.
3. Skup slojeva.
4. Sivi lapori.
5. Tanko-škriljasti pjeskovci.
6. Konglomerati sa pješčanim i laporastim ulošcima.
7. Diluvium.
Zenica (profil II.).
1. Trijaski vapnenci .
2. Glinasto-pješčano-gromačasta podloga ugljonosnih nasada.
3. Skup slojepa.
4. Sivi lapori.
5. Tanko-škriljasti pjeskovci.
6. Konglomerati sa pješčanim i laporastim ulošcima.
7. Paleozoički škriljevci.
8. Diluvium.
Od okamina u tercijarnoj kotlini zeničko-sarajevskoj ustanovljene su ove:
1. Iz lapora ispod debelog konglomerata:
Ciklasu nalike bivalve (Pisidium).
Unio cf. rumanus Fourn.
Congeria Fuchsi Pilar.
Congeria cf. Basteroti Dsh.
Fossarullus pullus Brus.
Fossarullus cf. tricarinatus Brus.
Glyptostrobus europaeus Brong.
Salix agnitana Ett. var. c.◊452
Persea Heerii Ett.
Bombax chorissiaefolium Ett.
Celastrus Persei Ung.
Acer Ruminianum Heer.
Acer crenatifolium Ett.
te naročito u neposredno pokrovnoj česti glavnoga sloja mnogobrojni plodovi Pinus cf. praesilvestris.
2. Iz sedrastog slatkovodnog vapna neposredno nad debelom gromačom:
Congeria cf. triangularis Partsch.
Melanopsis cf. praerosa Linne.
3. Iz najgornjih pješčano-vapnenih naslaga:
Congeria cf. Basteroti Dsh.
Lithoglyphus cf. fuscus Ziegl.
Melania Pilari n. f.
Melania cf. Escheri Mer.
Melanopsis u više vrsta.
43. Ugljen u Glavatičevu (kotar Konjica).
Kod sela Glavatičeva, što leži u zračnom pravcu 21 km jugoistočno od kotarskog mjesta Konjice na lijevoj obali Neretve, održala se je na trijaskim vapnima jedva 1/4 km2 velika gruda slatkovodna neogena.
Neogeni talog sastoji od žutkastih, više vapnenastih i od sivih, više ilovastih lapora, koji sadrže brojne ostanke konhilija.
Kod vrela "Česma Zalihać" pokazuju sivi ilovasti lapori lignitski izdanak; naslažne prilike ugljenog sloja, što ga reprezentira pomenuti izdanak su nepoznate.
Ugljen je analizovan i evo rezultata:
higroskopske vode 14.0 %
pepela 7.75 %
sumpora 3.667 %
ugljika 49.27 %
vodika 4.056 %
kisika i dušika 24.424 %
količinu topline po Bertjeu 4563 kalorija
količina topline proračunata 4104 kalorija
Koksovanjem je polučeno 46.5 % prašna taloga.◊453
44. Ugljen u Borcima (kotar Konjica).
Kakovih 8 km jugoistočno kotarskoga mjesta Konjica tvore trijadična vapna visoravan, koja se proteže od sjeverozapada k jugoistoku, te kojoj je podnožje pokrito naslagama slatke vode. Duljina toga neogena iznaša od sjeverozapada prama jugoistoku po prilici 3 km, a širina u poprečnom smjeru kakovih 600 m.
Neogen i materijal, što ispunjuje kotlinu, satvoren je od svijetlo-sivih ilovastih lapora, u koje su, naročito u blizini ugljenih slojeva, uklopljeni lapori smeđe boje.
Neogen borački je izrazita uvala, u kojoj naslage na jugozapadnom rubu padaju prama sjeveroistoku, a na protivnom rubu pak prama jugozapadu.
Borački potok, što teče kroz visoravan, otvara izderima svojih obala na više mjesta neogene naslage, pa se tako vide uklopljeni ugljeni slojevi.
Takav izdanak ugljena nađen je u obalnom izderu rečenog potoka u blizini puta, što vodi od hana Delibega Hadrovića u Krstac; profil toga izdanka je ovaj:
1. Svijetlosivi ilovasti lapori kao pokrov,
2. pokrovni sloj 60 cm
3. uložak od žutkasta i smeđasta ilovasta lapora, u kojem ima mnoštvo ostataka školjaka slatkovodnih konhilija 160 cm
4. srednji sloj 120 cm
5. uložak kao pod stavkom 3. 130 cm
6. donji sloj, nije do dna ogoljen 150 cm
Ugljen toga sloja je smeđ ugljen, djelomično lignitskog karaktera.
Analize nemamo.
45. Ugljen u Džepama (kotar Konjica).
Selo Džepe leži u visoravni u smjeru prama 4 h 10º, odaljeno 5.3 km od kotarskog mjesta Konjice. Visoravan džepačka odasvud je opkoljena bregovima, čije su donje partije sastavljene od dolomita, dok su glavice od masivnih trijaskih vapnenaca.
Plodno podnožje džepačke visoravni ispunjeno je slatkovodnim laporima iste kakvoće, kaošto su oni konjičke velike neogene kotline na zapadu.◊454
U džepačkoj kotlini, što je velika jedva po četvorna kilometra, nađeno je ugljena samo na jednoj tački. To je niski gorski ogranak na sjevernom podnožju brda Polišana, nedaleko vrela Glogovnika, gdje se u tamošnjim svijetlosivim ilovastim laporima vidi izdanak ugljena ovakova proreza:
1. siv ilovast lapor kao pokrov,
2. ugljen 30 cm
3. uložak smeđasta ilovasta lapora 10 cm
4. ugljen 3 cm
5. uložak 5 cm
6. ugljen 10 cm
7. smeđast ilovast lapor kao podloga.
Smjeranje naslaga upravljeno je tu prama 9 1/2 h, padanje pod kutom od 35° prama 3 1/2 h.
Pošto na sjevernoj strani brežuljka naslage smjeraju prama 8 1/2 h, a sa 37° prama 14 1/2 h padaju, to mora da je pod uskim brežuljkom najdublji dio kotline.
Ugljen je džepački crno-sjajan, ali vrlo jako listast. Plohe naslaga između neposredne pokrovne česti i ugljenog slojića u potpunom smislu riječi pokrite su komađem školjaka. ponajviše malih konhilija slatke vode. Analize tog ugljena ne posjedujemo.
Vrijedi spomenuti, da se, uzlazeći iz doline Trešćanice u Džepe uz džepački potok, tu i tamo naiđe na grude tercijarna vapnena lapora, iz čega se mora zaključiti, da su te grude zadnji denudacioni ostatci nekadanje suvislosti kotlina džepačke i konjičke.
46. Ugljen u Konjicu (kotar Konjica).
Neogeno odloženje Konjičko siže od uzvisina, što leže zapadno od ceste Konjica—Sarajevo, do na Neretvicu, pa ima po tome sjeverozapadno-jugoistočnu duljinu od 13 km; sjeveroistočno omeđenje ide preko mjesta Ovčara (jedino mjesto, gdje tercijar zalazi u dolinu trešćaničku, zatim preko Omolja-Vinišća, Nevizdraca, Seonice i Podhuma; jugozapadno omeđenje tvori ponajprije kod Konjice uska pruga trijasna vapna, u blizini izlaza orahovičke doline prelazi ono na lijevu obalu Neretve, pa se priljubljuje počevši od Han-Česme na južne više gorske obronke, te dosiže tu u visinu do sela Parađica i Radešine.
Ovo neogeno odloženje opkoljeno je kamenjem trijasne tvorbe — vapnenim laporima, vapnima ili dolomitima, a mjestimice verfenskim◊455 škriljevcima, — to ovi gorski članci sačinjavaju također osnovno gorje cijel tercijarne kotline.
Neogeni talog sastoji pri dnu od jako razvitih gromača, koje zbog već pojake denudacije na više mjesta iz tla proviruju, te od vapnenih lapora, koji su nad njima, a obiluju petrefaktima, čiji materijal vrijedi kao vrlo valjan građevni kamen. Među petrefaktima glavne su kongerije šiljata kljuna; kao osobiti nalaz vrijedno je spomenuti mnogobrojne ostanke zuba neke Dinotheriuin-vrste, što su se našli u neposrednoj blizini ugljenog izdanka kod Majdana. Do sada znamo ugljen na dvije tačke ovog tercijarnog odloženja i to:
1. U predjelu Majdanu općine Repovice, sjeverno kotarskog mjesta Konjice; tu proviruje sloj ugljena i smjera prama 15 h, a pada sa 6° prama sjeverozapadu; profil prosjeka tog ugljenog sloja jeste ovaj:
žut vapnen lapor kao pokrovna čest,
ugljen 60 cm.
čvrst siv lapor 15 cm
ugljen 20 cm
tamno-smeđa glina 8 cm
ugljen 15 cm
tamno-smeđa glina 8 cm
ugljen 8 cm
tamno-smeđa glina 10
ugljen 20 cm
smeđ lapor 25 cm
tamno-smeđa glina kao podložna čest.
Od ugljena toga izdanka učinjene su dvije analize, jedna (I.) god. 1888., druga (II.) god. 1889., te su pokazale ovaj sastav:
I, II
higroskopske vode 10.4 %, 16.3 %
pepela 10.3 %, 7.4 %
sumpora 4.36 %, 2.774 %
ugljika 53.80 %, 46.09 %
vodika 3.64 %, 3.66 %
kisika i dušika 17.50 %, 26.55 %
količinu topline po Bertjeu 4469 kalorija, 4000 kalorija
količinu topline proračunatu 4659 kalorija 3841 kalorija
ugljen taj daje pri koksovanju prašna taloga 49.5% 23.95%
2. Kakovih 370 m od sjevernog izdanka, što je naveden pod stavkom 1., pokazuje se na vrlo strmu mjestu obale Velikog potoka u općini Repovici ugljen izdanak ovakova profila:◊456
pokrov od humusa 30 cm
žut lapor 15 cm
rastrošen ugljen 20 cm
svjež ugljen 20 cm
smeđ lapor 15 cm
ugljen 10 cm
ugljene žilice u smeđem laporu 25 cm
ugljen 40 cm
žut lapor 50
smeđ lapor kao dno.
Kakvoća onog drugog ugljenog izdanka još je lošija od prvoga, premda oba izdanka bez sumnje pripadaju istom sloju. Pa ipak se kod izdanka u Majdanu radi o pravom izdanku, dočim je izdanak 2. jedino proder sloja, pa bi se po tome očekivati mogla bolja kakvoća. Čini se dakle, da se kod izdanka 2. radi o pritiskanju sloja spojeno pogoršanjem.
Jedan takozvani ugljeni izdanak poznat nam je također na Čečezovom potoku u Dônjem selu. Ovdje se opažaju pojedine leće vrlo lijepa svijetla ugljena sa lignitskim sastavom, umetnute u lapornu masu. Te leće odgovaraće pojedinim karboniziranim deblima. Ovo ugljeno nalazište nema praktične važnosti.
Na majdanskom izdanku preduzeto je prije nekoliko godina kopanje u maloj mjeri, ali se je već poslije nekoliko godina moralo napustiti, jer se nijesu isplaćivali ni sami troškovi. Ja mislim, da bi se dalje prama sredini kotline kopanjem mogli polučiti bolji uspjesi, po čem bi ta kotlina, što je skoro 46 km2 velika te ne malo cijelom duljinom prosječena željeznicom a i inače geografski zgodno položena, morala da postane gospodarstveno važna.
47. Ugljen prozorsko-štitski (kotar Prozor).
U okolini Prozor-Štita ispunjaju tercijarne naslage dolinu, oklopljenu trijaskim gorama. Naslage sastoje pri dnu od konglomerata, bud tako svrstanih, više ilovastih, bud grubo-zrnastih i više pješčanih lapora. Grubo-zrnati lapori skrivaju mnogobrojne, nu na žalost loše očuvane ostanke konhilija.
Međe tercijara sačinjavaju na sjeveru na obroncima Makljena i Raduše planine od prilike sela: Gmiče, Lapsunj, Slimac, Družinovići i Jaklići, na zapadu: Knežmći i Proslap, na jugu: rijeka Rama od Proslapa do Kovačeva polja. Otale skreće međa najprvo sjeveroistočno◊457 prama Mluši, pa dalje sjeverozapadno preko Ploče, Podbora i Sopota k cesti Prozor—Štit, a dalje onda, oduljim komadom, cesta je južnom međom. Od Borovnce skreću onda tercijarne naslage više južno te se povlače preko Borovice u Prozor, a odatle tvore Krutska glava i Debelo brdo istočno omeđenje. Ova tercijarna kotlina opkoljena je sa svih strana dolomitskim vapnima, samo kod Mluše i Ploče leže tercijarne naslage povrh naslažnih glavica, koje pošljednje sastoje od verfenskog škriljevca i vapneno-laporasta škriljevca. Najveća duljina kotline, među Varvarom na zapadu i Lugom na istoku, iznaša 12 1/2 km, najveća širina, među predijem Dračevom i Smojnikom, 6 1/2 km; zapremljena površina iznaša 27 km2. U tom tercijaru znamo ugljen na dvjema tačkama.
Jedna od njih leži kod Sopota, Štitu na sjeveru, tik vozne ceste Prozor—Štit, blizu ruba tercijara u nekom vodenom izderu na južnom obronku brežuljka.
Tu se vide pod pješčanim vapnenastim laporima ogoljeni bud žutkasti, bud sivi ilovasto-škriljevasti lapori. Voda, što teče izderom, nosi doduše katkad komađe ugljena, koje je višeput veće od pesnice, al se na tom komađu može da primjeti kora, koja ga opkoljuje, pa će ugljeni materijal toga tercijarnog lapora biti valjda od pojedinih karboniziranih debala.
Druga tačka leži na južnom kraju neogenske kotline, na cesti Prozor—Rama, niže sela Luga. I ovdje leže ispod pješčanih lapora sive škriljevaste gline, kojima je podložen jedan ugljeni slojić sa ovakovim profilom:
siva škriljevasta glina kao pokrovna čest,
žuta glina 6 cm
ugljen 14 cm
ugljeni škriljevac sa žilicama ugljena 15 cm
ugljen 2 cm
crna, čvrsta glina 4 cm
ugljen 2 cm
crna, čvrsta glina 5 cm
ugljen 1 cm
crna, čvrsta glina 2 cm
ugljen 9 cm
siva glina kao podložna čest.
Ugljen je svijetao i škriljevasta loma. To nalazište dakako da nema praktične važnosti, no može biti, da u toj ugljenoj kotlini leži još kakov dublji ugljeni sloj, koji bi se možda mogao izrabljivati.
Analize ugljena iz kotline Prozor—Štit ne posjedujemo.◊458
48. Ugljen u Pruscu—Bugojnu (kotar Bugojno).
U dolini Skoplja nalazi se oveća neogena kotlina, što se proteže na sjeverozapadu od Prusca prama jugoistoku preko Bugojna do blizu Sarajvilića; ima ukupnu duljinu od po prilici 21 1/2 km, širinu od 6 km u sjevernoj, a od 1 km u južnoj česti, te površinu od preko 70 km2.
Ta tercijarna kotlina omeđena je na istoku paleozoičkim vapnima, na sjeveru paleozoičkim škriljevcima, na zapadu i jugu trijasnim vapnima. Tu smo doznali za ugljen na ovim tačkama:
Južno pod zadnjom prusačkom kućom ogoljen je u nekom klancu izdanak ugljena, pa se tu vide među vrlo mekim ilovastim laporima dva slaba ugljena sloja, skoro vodoravna položaja. Gornji slojić ima debljinu od 10 cm, na tome je 20 cm debeo uložak, a zatim opet 20 cm debeo slojić ugljena. Ugljen je vrlo škriljast i nečist.
U mahali zvanoj Husein Spahić u Pruscu sastoji brežuljak kod Mehmed Alibegove džamije, na kom se nalazi groblje, od crveno-sagorjele gline, a ova reprezentira bez sumnje nekakov sagorjeli izdanak ugljena. Odatle kakovih 200 m na sjever među ovom i drugom jednom džamijom iste prusačke mahale u nekom klancu uklopljena je u ilovaču među komađe ilovasta lapora množina komada ugljena, te se može zaključiti, da se u najbližoj blizini nalazi izdanak ugljena. U blizini tog izdanka smjeraju naslage sjevero-južno, a padaju sa 20° k istoku. Pogovara se, da istočno od puta u Privraču u nekoj šumici ima još jedan ugljen izdanak.
Kakova 3 km Bugojnu na zapadu, posve uz cestu, što vodi u Kupres, ima na lijevoj obali Porišnice, u nekoj odronjenjem ogoljenoj gorskoj strani, ugljen izdanak. U njem je još dobro očuvan 60 cm debeo sloj, a nad njim 1.2 m debela naslaga pepela i crvene sagorjele zemlje. Iz tako jake naslage pepela moglo bi se zaključiti, da tu postoji više metara debeo gornji sloj. Smjeranje vrsta ide ovdje prama 22 h 12º, a vrste padaju sa 15° prama sjeveroistoku.
U pokrovnoj česti te naslage pepela vidi se još povrh 3 m debela uloška ugljen slojić, debeo 60 cm, sa nečistim i posve rastrošenim ugljenom.
Selu Veseloj na sjeveru pretražio se ugljen izdanak, što je imao ovaj profil, računajući odozgo na niže:
humus i žuta ilovina 30 cm
smeđa škriljevasta ilovina i crnkast sagoren škriljevac 145 cm◊459
ugljen 70 cm
smeđa škriljevasta ilovina 15 cm
ugljen 120 cm
smeđa škriljevasta ilovina 13 cm
ugljen 7 cm
smeđa škriljevasta ilovina 60 cm
ugljen 50 cm
smeđa škriljevasta ilovina 20 cm
ugljen, a da se nije doseglo do podloge 20 cm
Smjeranje sloja upravljeno je ovdje prama 7 h 7º 30', padanje je obrnuto prama 1 h 7º 30', a iznaša 7 1/2º. Slojni materijal sačinjava ugasito-crno-smeđ ugljen slabo školjkasta loma, koji se na zraku lako raspada.
U bugojanskoj ciglani nađena su pri kopanju ilovače dva slaba, po svoj prilici pokrovna ugljena slojića; od ovih je donji 20 cm, gornji 30 cm debeo, a rastavljena su 3—4 m jakim uloškom. Ugljen gornjega slojića vrlo je nečist, onaj donjega slojića čišći je i lignitičan.
Kakovih 10 km jugoistočno od Bugojna nalaze se dva ugljena izdanka nedaleko vozne ceste, što vodi u Gornji Vakuf, a u predjelu Babin grab, sela Rosulje, općine Bojske. Jedan od njih je dulje vremena gorio, kod drugoga, što je nedaleko od onog prvoga, otkriven je sloj, debeo 2 m, a da se nije doseglo do podložne česti. I ovaj sloj nosi škriljasto-lignitički smeđ ugljen. Prama pokrovnoj česti povlače se kroz sloj mnogi ulošci i tek zadnjih 70 cm bijaše čist ugljen.
Smeđ ugljen u toj tercijarnoj kotlini doduše je samo neznatne kakvoće — analize nemamo — nu ipak bi zaista vrijedio za lokalnu industriju, tim više, što bi se pri intenzivnijem pretraživanju kotline moglo naići na jače slojeve ugljena. Pri svojevremenom izrabljivanju ugljena ne će se moći mimoići ni izgorjeli škriljevac, što ga imade u neposrednoj pokrovnoj česti, osobito s toga, što mu je upaljivost dokumentirana crvenim ilovinama te požarom sloja kod Rosulja.
49. Ugljen u Županjcu (kotar Županjac).
Tercijarna kotlina županjačka, zvana i duvanjska, ima lik opružen od sjeverozapada prama jugoistoku, sa najznamenitijom duljinom od 20 km i najvećom širinom od 8 km, pri čem nijesu u obzir uzete obje uvale među Stipanićem prama klancu Prevali, te među Mandinim selom i Kongorom; površina iznaša 147 km2.◊460
Na sjeverozapadu među Mokronogom, Županjcem, Stipanićem i istočnim obroncima Tušnica-planine diže se tercijar i postaje humljem, koje je mnogostručno prorovano jarkovima, dočim je ostala čest, Duvanjsko polje, ravnica sa samo neznatnim izvisinama tla, a pri kišnom vremenu postaje močvarom, kojom možeš prelaziti samo na izvjesnim mjestima, a i tu vrlo tegotno. Ravnom česti kotline protiče Šuica, koja ulazi u ravnicu sa sjevera kod Mokronoge, a kroz neku drȁgu. Ova se voda, pošto je nakon mnogovrsno vijugasta toka poprimila više pritoka, kod Kovača gubi u ponor.
Duvanjska je kotlina, izuzevši šuičku drȁgu, od svih strana opkoljena bregovima. Ovi sastoje ponajviše od kredina vapna, a samo kod Mokronoge, na istoku Mandinog sela, na jugu kod brda Jaram i na zapadu na Tušnici-planini od više manje grubozrnatih gromača, koje jasno leže povrh kredinih vapnenaca, te će pripadati dônjem dijelu neogena. Neogeno ispunjenje kotline sastoji od svijetlo-žutih, rjeđe od svijetlo-sivih, pločastih ilovastih lapora i svijetlo-žutih, vapnenastih pjeskovaca, koji pošljednji daju izvrstan građevni kamen. Vrlo su oskudni petrefaktima i samo na pojedinim naslažnim površinama pokriti su nebrojenim ostancima biljki, ponajviše vrstama šaše.
U vapnenim laporima nalazi se umetaka smeđasta škriljasta lapora i gline, u kojima se na više mjesta opaža, slično kaošto u kotlini livanjskoj, izdanaka bud svijetla ugljena, bud lignita.
Svijetao ugljen, pripadajući dubljim horizontima, proviruje samo u brežuljastom terenu na istočnom obronku Tušnice-planine, dočim se mlađi ligniti pomaljaju u velikoj ravnici zvanoj Polje, južno Županjca.
Izdanci svijetla ugljena konstatovani su na dva mjesta i to:
1. U Vučjem polju na granici općine Stipanića i Podgaja; tu su na svijetlo-sivim laporima:
1. ugljen 8 cm debljine
2. svijetlo-siv laporast uložak 12 cm
8. smeđa glina 8 cm
4. ugljen 14 cm
5. laporast uložak sa planorbama i neritinima, kod kojih se pošljednjih šara boje potpuno održala 6 cm
6. ugljen 65 cm
7. smeđa glina 8 cm
8. ugljen 6 cm
siva podložna glina.◊461
To je vrlo lijep, crn i paklinasto-sjajan smeđi ugljen ponekle školjkasta, ponekle škriljasta loma; na pojedinom komađu još se jasno vidi struktura drva.
Pod rečenim slojem našao je rudarski satnik Radimski, kad je u julu 1887. došao u tu okolinu, poslije jednog uloška od 6 m debljine podložni sloj svijetla ugljena, debela najmanje 4 m. Ja sam 1897. posjetio Vučje polje, ali nijesam vidio podložnog sloja; sigurno je izdanak bio već zatrpan.
2. Kod Eminova sela uz samu među kredinog vapna proviruje u malim izderima neke ravne livade sloj svijetla ugljena. Ugljen se može zapažati smjerom istočno-zapadnim a duljinom od 10 m. Debljina sloja iznaša nešto preko 1 m. Neposredno povrh ugljena leži 10 cm debela naslaga pepela, pomiješana zemljom i crveno sagorjelim komadićima ilovasta škriljevca. Podložnu čest sloja tvori smeđa škriljevasta glina sa mnogim planorbama; moguće da je povrh nje još i dublji sloj.
Kakvoća ugljena ovih izdanaka jednaka je; vrstanje ugljena na oba mjesta vrlo je ravno položeno.
Na ovim mjestima našlo se je da proviruje lignitski ugljen:
1. Na Bilom brigu, Srđanima na zapadu. Bili brig, neznatnu uzvisinu, prosijeca tuda s istoka na zapad Šuica, te se vidi u prodoru među sivim ilovinama 80 cm debeo sloj smeđa ugljena, koji pada 22° prama sjeveru. Ugljen je vrlo slabe vrijednosti i sasma ispunjen planorbama. Zapadno od Seonice ima plavih i smeđih ilovina sa mnogim ostancima malih konhilija; ilovine te zatvaraju slabu žilicu ugljena; po svoj prilici je to ugljište pokrovna čest nastavka Bili-briješkog izdanka.
2. U podložnoj česti toga ugljišta proviruje među Mandinim selom i Kongorom, unutar močvarne ravnice u potoku Jazu sasma sličan sloj ugljena neznatne vrijednosti među sivim i žutkastim ilovinama. Debljina ugljena iznaša tu samo 70 cm, a k sjeveru upravljeno padanje 10°.
Analize ugljena iz kotline županjačke nemamo.
50. Ugljen u Šarići-Brđanima (kotar Varcar-Vakuf).
Uložena u prostran kompleks trijadičkih tvorba, leži tik desne obale gornje Plive neogena kotlina, kojoj najveća sjeverno-južna duljina iznaša 4 km, širina 2 1/2 km, a površina 6 km2. Kotlina je ispunjena naslagama žutkastih vapnenasto-ilovastih lapora, sa obilnim kongerijama. Najdublja čest neogena sastojaće ovdje od gromača, sudeći◊462 po nalazu komađa vapnena konglomerata na južnoj granici tercijara kod Šarampova. Ta kotlina omeđena je na zapadu, sjeveru i istoku vapnima, na jugu verferskim škriljevcima.
U toj kotlini opazilo se je do sada ugljena samo na jednoj tački, i to kod sela Brđana. Ovdje se kod vrela Smrdelja pomalja ugljen izdanak sa vidljivom debljinom od 80 cm, a da mu se nije ogolilo dno.
Ugljen je vrlo rastrošen, crno-smeđe boje, zemljasta vida.
Po konfiguraciji tla mogao bi se eventualno dobar dio slojnog materijala sa mjesta duboko uvaljene Plive podrovno izrabiti.
Analize nemamo.
51. Ugljen u Glamoču (kotar Glamoč).
Neogeno odloženje glamočko ispunjuje dno kotline, koja se stere od jugoistoka k sjeveroistoku; neogen leži neposredno nad vapnima, koja su jako dolomitna, te spadaju po sastavu trijasu.
Neogene naslage padaju s obje strane k sredini doline, te tvore dugo opružene niske brežuljke, iz kojih se mjestimice lomi žut vapnenast lapor, izvrstan građevni materijal.
Tercijarna kotlina glamočka ima među selima Podvornicama i Draganićem duljinu od 36 km; široka je na jugoistoku među Dolcem i Jezerom kakova 3 km, sužuje se kod sela Vidimlja do po prilici 1 km, proširuje se zatim prama sjeveru sve to više, dosiže među Glamočem i Isakovićem najveću širinu od 6 km, da kod Šumnjaka, Vagnja, Podgradine i Šuvave dosegne svoju sjevernu među širinom od 3 km. Površina kotline glamočke iznaša 85 km2.
U ovoj tercijarnoj kotlini doznalo se je do sada za ugljen samo na jednoj jedinoj tački, i to na zapadnom rubu kotline među selima Šumnjacima i Odžakom.
Ovdje se južno bunara Begovca proteže vododerina, kojoj po dnu i pa stranama proviruje izdanak rastrošena smeđa ugljena duljinom od 50—60 m. Neposredni pokrov tvori svijetlo-smeđa škriljevasta ilovina, sadržavajući veliku množinu pisidija-školjki. Pod njom se ukazuje 10 cm jak ugljen slojić, zatim 6 cm smeđ škriljevasto-ilovasti uložak, na 50 cm ugljena, zatim opet smeđa škriljevasta ilovina; drugo se više ne vidi. Pošto pak prama 8 h padajući ugljeni sloj smjera pa zapad, dakle prama podlogi, te ga se viđa u vodenom izderu kakovih 50 m pred navedenom tačkom izdanka, čini se, e bi mogao biti deblji, makar da mu padanje iznaša samo 5—6°.◊463
U koliko se ugljeni sloj vidi, pokazuje da mu je ugljen jako rastrošen; sastoji pak od crnosmeđe prljave mase, koja zaokružuje nekoje bolje očuvane komade ugljena.
Analize tog ugljena nemamo.
52. Ugljena kotlina livanjska (kotar Livno).
Ta kotlina sačinjava lik, opružen duž istočnog podnožja Dinarskih Alpi od jugoistoka prama sjeverozapadu, dug po prilici 70 km. Najveću širinu ima kotlina kod Livna — kakovih 13 km, — sjeverno odavle u Ševarovom blatu široka je 5—6, južno u Buškom blatu 7 km. Površina joj zaprema 440 km2. Ševarovo blato jeste ravan sjeverozapadno od ceste, što vodi iz Livna preko klanca Prologa u Sinj, sa neznatnim izvisinama tla; taj dio Blata protiče iz Livna do Prisapa Bistrica, inače ga, osobito na sjeveru, prekidaju ponajviše plitke jaruge, a na mnogim je mjestima, tako osobito među Han Prologom i Prilukom, zatim među Crnim lugom i Bastasima tle potpuno močvarno. Pri suvom ljetnjem vremenu taj dio kotline prohodan je među Žirovićem i Rujanima, zatim među Kazančićem i Čelebićem; u jeseni, zimi i proljeću vas je pod vodom.
Jugoistočno od ceste, što vodi k Prologu, te grada Livna uzdiže se tercijar na zapadnom obronku Tušnice-planine i postaje humovitim zemljištem; to humlje isprekidano je na mnogo mjesta mnogobrojnim potocima i jarugama, te se tu, među selima Čuklićem i Srđevićem, te među Varževalom i Podhumom opaža široka dolina, što spaja livanjsku ravan sa Buškim blatom. Samo Buško blato pokazuje iste prilike kao i Ševarovo blato, al je još močvarnije od ovoga. Protiče ga potok Šuica, što u Županjskom polju kod Kovača pod Topoljim brdom ponire, te se na sjeveroistočnom rubu Buškog blata kod Vrela kao Ričina opet pojavljuje, da se na jugozapadnom rubu Blata, kod Bašeljka, opet u ponoru izgubi. Tercijarna kotlina livanjska odasvud je zatvorena vapnenim bregovima kredine formacije, te se kod Prologa, Rujana, Kazanaca, Čelebića, Livna i Grabovice mogu opaziti mnogobrojni fragmenti rudista i izvjetrine rudista u vapnima. Kredina vapna tvore također neposrednu podlogu tercijarnih naslaga. Jedino na zapadnom obronku kredno-vapnene kose, i to na klancu Prevali, koji kao poprečna stijena spaja Tušnicu planinu sa Topoljim brdom, te koji po Mojsisoviću zamišljenu suvislost tercijarnih kotlina livanjske i županjačke potpuno prekida, pojavljuju se jako razvijeni konglomerati. Oni leže povrh kredinih◊464 vapna, al su stariji od ugljonosnih vapnenih lapora, koji potpuno pokrivaju dolinsko tle. Da se tačno odredi starost tih gromača, smeta to, što posve manjkaju petrefakti, al će po svoj prilici biti mladotercijarne.
Vapneni su lapori, što pokrivaju dolinsko tle, svijetložute, rijetko svijetlosive boje, te padaju na obje strane prema sredini kotline pod tupim kutovima, koji dapače na najskrajnijim rubovima ne prelaze 20º. Ponajviše su svrstani tanko-listasto, te se upotrebljavaju za krovove; mjestimice, kao na glamočkoj cesti među Livnom i Kabljićem pojavljuju se u jačim gredama, pa su onda izvrstan materijal i za građevinu i za klesarske svrhe. Po starosti pripadaju te gromače kongerijskom stepenu gornjeg neogena, pošto se i u dubljim položajima nađe kongerija i melonija.
U vapnenim laporima imade uklopljenih bud plavosivih, bud žutkastih ilovina i smeđastih škriljevastih glina, koje opet zatvaraju ugljene slojeve.
Ugljen tercijarnih livanjskih naslaga dvovrstan je: u višim položajima nalaze se ligniti, u dubljim svijetao ugljen.
Svijetao ugljen pojavljuje se u predjelju Drȁgi općine Grgurići, a u nekom, u Tušnicu planinu prilično duboko usječenom jarku, više vrela zvanog Džabino vrelo. Tu su dva izdanka; prvi je ogoljen na rubu nekog puta, te ima debljinu od najmanje 3 m, drugi pak, po svoj prilici spadajući lignitskom sloju, nalazi se u nekom klancu, 70 m daleko od prvoga; vidi mu se debljina do 2 m. Ugljen obih izdanaka jako je crn, sjajan, dijelom školjkasta loma; smjera prama 20 h, a pada sa kakovih 20° prama sjeveroistoku. U pokrovnoj česti ugljena pojavljuju se sivi vapneni lapori. Pošto ovi prama 23 h smjeraju, a prama zapadu padaju, čini se da oba izdanka leže u lokalnom nekom poremećenju.
Analiza ugljena iz Grgurića (vidi Drȁge) dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 10.2 %
pepela 4.9 %
sumpora 0.92 %
ugljika 60.00 %
vodika 4.34 %
kisika i dušika 20.56 %
količina topline proračunata 5247
kalorija količina topline po Bertjeu 1011 kalorija
Ligniti se u livanjskoj dolini pomaljaju na ovim tačkama:
1. U općini Guberu, južnoistočno sela Grboreza, nalazi se neposredno sjeverno kraj cestovnog propusta, što vodi preko Odžića jaruge,◊465 crnkast, zemljast lignit. Naslažne prilike ugljena i debljina istoga ne mogu se tu odrediti, jer je izdanak sakriven bud pod muljevitom vodom jarka, bud pod humusom.
2. Skoro u polovičnoj širini Ševarovog blata, među Čaprazlijama i Čelebićem, nalazi se u nekoj prilično širokoj jarugi u ilovastim laporima tamnosmeđ ilovast škriljevac, koji će sačinjavati neposrednu pokrivku nekog lignitskog sloja.
3. Nešto kilometar i po sjeverozapadno od tačke 2. povlači se preko puta izdanak lignita širinom od 10 m; debljina ugljena, koji se nagiblje prama sjeverozapadu ne da se prosuditi po otvoru.
4. Sjeverozapadno i posve blizu tački 3. vidi se u urezima nekojih jaruga množina lignitskih izdanaka u znatnoj širini od istoka prama zapadu. Biće da potiču od nekog vrlo ravno položenog i jakog sloja, kojemu pripada i izdanak pod 3.
5. Kod Crnog luga nalazi se prostrana crna ploha; po njoj se naslućuje, da se tamo pomalja ugljen u znatnoj množini.
6. U blizini sela Kovačića kažu da imade ugljen izdanak; on može biti jedino lignitski, te bi predstavljao suprotno krilo sloja u Čaprazliji-Gubinu. Kakvoća lignita je neznatna; analize nemamo.
53. Ugljen u D. Pećima u Grahovom polju (kotar Livno).
Sjeverni, trijasni vapnima omeđeni dio Grahova polja, nekako od pravca Peći-Izjek na jugu, do Resanovaca na sjeveru, ispunjen je neogenim slatkovodnim naslagama.
U uskoj uvali više pošljednjih, jugozapadno situiranih kuća sela Peći, zatvaraju trijaske naslage na potočnoj obali izdanak ugljena sloja, u kojem ima mlada smeđa ugljena. Debljina ugljena iznaša 40 cm. Smjer je 2 h do 14 h, padanje je upravljeno prama 8 h, a iznaša 21°.
Neposredna podložna čest jeste škriljevasta ilovina, dublje počinju žutkasti konglomerati, koji neposredno leže povrh trijasnog vapna. Pokrovna čest sastoji od smeđaste škriljevaste ilovine.
Analize tog ugljena nemamo.
54. Ugljen u Tiškovcu (kotar Livno).
Na putu od Raštela k Tiškovcu leže više sela Zavođana, u kutu što ga sačinjavaju Butišnica i Duler-potok, neogene slatkovodne naslage neposredno nad trijasnim vapnima.◊466
Slatkovodno odloženje zaprema od jugoistoka prama sjeverozapadu širinu od kakova 2 km, pa se proteže u poprečnom smjeru od lijeve obale Butišnice do na podnožje Ujlice planine duljinom od 2 m, do 3 km.
U nekom vodenom izderu, visoko nad koritom Butišnice, zatvara neogeni talog izdanak jakog sloja smeđa ugljena. Sloj, koji pada strmo pod 70—80° prama sjeveroistoku, debeo je u koliko se vidi kakovih 15 m. Materijal sloja sastoji od čista smeđa ugljena, koji je već na izdanku čvrst.
Analiza tog ugljena dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 12.2 %
pepela 12 8 %
sumpora 0.49 %
ugljika 40.10 %
vodika 3.80 %
kisika i dušika 31.10 %
količina topline po Bertjeu 3351 kalorija
količina topline proračunata 2945 kalorija
Pri usijavanju u poklopljenoj posudi daje ugljen 27.3% prašna taloga.
U podlozi pomenutog izdanka opruža se poprečno preko nekog potočića ugljen sloj, debeo po prilici 1 m. Taj je ugljen kakvoćom nalik na ugljen iz pokrovnog sloja.
55. Ugljen u Gackom (kotar Gacko).
Visoravan gatačka je blago valovita, od sjeverozapada k jugo-istoku opružena ravnica sa površinom od preko 100 km2; ta ravnica opkoljena je na sjeverozapadu kod Rudopolja do blizu Gračanice grubim vapnenim gromačama, a u ostalom dijelu je opkoljuju vapnenim gorjem jurske i kredine tvorbe mladotercijarni, ugljonosni talozi, kojima je podložen šljunak.
Protiču je vijugasta Mušica (koja se na podnožju Baba-planine gubi u ponorima) i njeni pritoci Gračanica, Žarović i Ostrožica potok, koji ali za sušna vremena ili sasvijem presahnu ili samo malo vode imaju.
Iza dugih kiša u jeseni kao i iza kopnje ovdje vrlo obilna snijega, ne malo cijela površina ove visoravni dospije pod vodu, al pravih močvara ima samo na nekojim mjestima na jugozapadnom kraju ravnice; sjeveroistočni njen rub pretežnim dijelom se ore,◊467 a sredina njena služi ko livada i ispaša. Hidrotehničke naprave, što ih je u zadnje vrijeme vlada tuda provela, izravnjavaju najtačnije u toj ravnici odvodnju i naplavu. U toj visoravni ima u blizini sjeveroistočnog omeđenja duž ceste, što vodi iz Nevesinja u Gacko-Avtovac, na mnogo mjesta izdanaka lignitska ugljena, a daljnji izdanci ugljena nalaze se više odaljeno od sredine kotline u koritu Mušice i to kod mosta na konjskom putu, što vodi do kule Fazlagića, te jugozapadno kod crkve miholjačke. Dva zadnja izdanka reprezentuju debljinom vrlo neznatan pa s toga nevažan pokrovni sloj, dok oni podložni izdanci uz cestu, sudeć i po jednakoj nadvisini i podlozi te po suglasnom smjeranju i padanju, pripadaju jednom te istom sloju, kojemu je ustanovljena duljina od kakovih 9 km.
Taj ugljeni sloj ima za pokrov bjelkastu škriljevastu glinu sa mnogobrojnim sitnim ostancima gastropoda i biljki (Pterinospermum vagans, Taxodium dubium, Glyptostrobus, Charasamen), kao podlogu tamno-smeđu, ostancima konhilija ispunjenu i ugljenim žilicama protkanu škriljevastu glinu. Smjeranje je sloja sjeverozapad-jugoistok, prama jugozapadu upravljeno padanje iznaša 5°—15°.
Profil ovog sloja ima ovaj izgled:
Pokrovna čest: bijela škriljevasta glina,
1. ugljen 35 cm,
2. bijeli pijesak 35 cm
3. ugljen 12 cm
4. crna glina 5 cm
5. ugljen školjkasta loma 70 cm
6. crna glina 13 cm
7. ugljen 8 cm
8. crna glina 5 cm
9. ugljen 58 cm
10. crna glina 32 cm
11. ugljen 85 cm
12. crna glina 6 cm
13. ugljen 12 cm
Iznos 376 cm
Prenos 376 cm
14. crna glina 10 cm
15. ugljen 45 cm
16. glina, razne boje 6 cm
17. ugljen 55 cm
18. smeđa glina 2 1/2 cm
19. ugljen 22 cm
20. zelenkasta glina 16 cm
21. ugljen 22 cm
22. bijela glina 10 cm
23. ugljen 20 cm
24. svjetlo-bojna glina 15 cm
25. ugljen 155 cm
26. smeđa glina. 3 cm
27. ugljen 10 cm
Ukupna debljina 767 1/2 cm
od čega otpada 609 cm = 79.3 % na ugljen, a 158 1/2 = 20.7 % na jalove uloške.
Pošto je sloj duž sjeveroistočnog ruba kotline pokrit samo neznatnom izvanjskom naslagom (Tagdecke), može se tu spoljašnjim kopanjem◊468 dobivati znatna kolikoća ugljena. S toga je vlada prije 3 godino doista i otpočela spoljašnjim kopanjem u namjeri, da s jedne strane štedi neznatne šume, što se u okolici nalaze, a s druge da pribavi stanovništvu jeftina goriva. Razumije se, da se konzervativni seoski živalj samo lagano priučava na novo gorivo.
Analize tog ugljena navedene su već u "Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina", na strani 260., ali ipak držim, da je tamo navedena vrijednost previsoka. Držim, da će mnogo bolje odgovarati faktičnom stanju analiza, što je o tom ugljenu objelodanjena u djelu "Jahrbuch der geologischen Reichsanstalt" 1895., strana 4., a glasi:
15 % higroskopske vode
18.9 % pepela,
te 3818 kalorija gorive vrijednosti.
56. Ugljen u Nevesinju (kotar Nevesinje).
Visoravan nevesinjska nije ravnica već vrlo nisko humlje. Među gradom Nevesinjem i selom Odžakom svagdje se pojavljuje isti grubo-zrnasti konglomerat, koji tvori i ono visoko brdo među Paljev-dô—Karaulom i gradom Nevesinjem, te će pripadati debljem zglobu neogene tvorbe, tim prije, što su istovrsni sa konglomeratima Rakitna—Županjca—Livna, koji pošljednji su izvan svake sumnje mladotercijarni. Mjestimice dižu se iz gromača poput ostrva brežuljci od kredina vapna, koje se upotrebljava za građevne svrhe.
U općini Odžaku leže povrh gromača smeđasto-žute škriljevaste gline, a sjeveroistočno od sela Čanja može se primjetiti da su ugljonosne; ali u ostalom nijesu velikog opsega, pošto se sa svih strana unaokolo pojavljuju gromačasti brežuljci.
Po prilici 1 km sjeveroistočno sela Čalja u predjelju Činarica-bara pojavljuje se u nekoj terenskoj uvali nečisti škriljevasti, po prilici 80 cm debeli izdanak sloja svijetla ugljena, padajući strmo sjeveroistočnim pravcem.
Kakova 2 km tome mjestu na sjeveru, dakle u nadvisini prije navedenoga sloja, nalazi se u predjelu "Na lugu Ogorjelice" na lijevoj obali Zalomske rijeke zaravanak, visok kakovih 10 m, koji se spušta prama rijeci, te na čijem se obronku vidi izdanak lignitska sloja, padajućeg sjeveroistočno. Profil tog izdanka ovakav je:
izvanjska naslaga, sastojeća od rastvorene ilovine 150—200 cm
ugljen 50 cm
siva škriljevasta glina 35 cm◊469
ugljen 95 cm
siva škriljevasta glina 80—100 cm
ugljen 125 cm
Pošto ugljen suklono pada sa obronkom brijega, mogla bi se ovdje vanjskom radnjom dobiti oveća količina ugljena. Smjeranje sloja upravljeno je od jugoistoka prama sjeverozapadu, padanje iznaša 1—2º.
Možda je vrijedno spomena, da u pojedinim ugljenim gredama ovoga sloja mjestimice ima lećastih odloženja škriljevaste ilovine, a u ulošcima opet odloženje ugljena.
Zanimljivo je također, što produktivne naslage tercijara nevesinjskog polja isto kao što i kotline: livanjska, županjačka, mostarska i zeničko-sarajevska, ima dvojaka ugljena i to: starijeg sjajnog ugljena i mlađeg lignitičkog.
Analiza ugljena iz kotline nevesinjske dala je ovaj rezultat:
svijetli ugljen lignit
higroskopske vode 12.70 %, 7.10 %
pepela 11.10 %, 2.55 %
sumpora 2.493 %, 0.754 %
ugljika 47.25 %, 58.98 %
vodika 4.0 %, 5.93 %
kisika i dušika 24.95 %, 25.44 %
količina topline po Vertjeu 4078 kalorija, 4914 kalorija
količina topline proračunata 3861 kalorija, 5486 kalorija
kakvoća koksa prašna - rahla -.
57. Ugljen u Pašinoj vodi među Mostarom i Stocem (kotar Stolac).
Kad se dolazi od Stoca, čija je kotlina ispunjena eoceinm laporima, što nose numulite, prispije se kod uspona jahaćeg puta u Borojeviću u području kredinih vapna preko Heldova i Rotimlja do na Hodbinu kod Bune.
Povrh tih kredinih vapna leži unutar općina Rotimlja, Trijebanja i Hodova ugljonosna neogena kotlina u površini od 4 do 5 km2. Taj neogen sastoji u dubljim položajima od svijetlo-žutkasta slatkovodna vapna, u gornjim položajima od meka, žutkasta ili sivkasta ilovasta lapora, u kom ima ostanaka melanopsida, limneja, planorbija i pisidija. Kao uložak tih ilovastmh lapora nalazi se blizu izvora Pašine vode a u koritu kod potoka izdanak pretežno lignitična smeđa ugljena, koji smjera prama 20 h, a pada sa 10° prama jugozapadu.◊470
Profil ovog ugljenog izdanka je ovakov:
pokrovni lapor, kroz koji se provlači više slabih žilica ugljena,
ugljen 50 cm
uložak 100 cm
ugljen 2 cm
uložak 40 cm
ugljen 8 cm
uložak 36 cm
ugljen 70 cm
podložni lapor, protkan ugljenim žilicama.
Nešto dalje uz potok kao da odebljava najdonji ugljeni sloj, — Izmjerena mu je debljina 100 cm.
Osim pomenutog izdanka nalazi se još jedan na pritoku Pašine vode, t. j. na potoku Marici u općini Rotimlju, zapadno kraj jahaćeg puta; debeo je 25—30 cm, a pada strmo k jugozapadu.
Nadalje proviruje nedaleko stare čatrnje Žihare u koritu Hodovskog potoka na više mjesta ugljen iste kakvoće.
Prosjek analize tog ugljena ovaj je:
higroskopska voda 8.7 %
pepeo 12.6 %
količina topline po Bertjeu 4660 kalorija.
58. Ugljen u Mostaru.
U dolinskim proširenjima Neretve južno i sjeverno od Mostara odloženi su ugljonosni neogeni talozi.
U neogenoj sjevernoj mostarskoj kotlini korito je Neretve vrlo duboko prodrlo i tu se vide na strminama obale svjetlo-bojni, ponajviše strmo padajući lapori, a pod 24 m debelom, horizontalnom naslagom dijelom čvrstih gromačastih greda, dijelom nespojenog šljunka; pod rečenim laporima, a posred mekih ilovina uložen je kompleks ugljenastih naslaga. Način odloženja slatkovodnog neogena valovit je, a ima dvije naslažne uvale, rastavljene dijelom ponestalim naslažnim sedlom. Ta vrsta odloženja dala je povoda pogrešnom mišljenju, da tu ima više slojeva.
Sastav tog slojnog kompleksa, što je dobio ime glavnoga sloja, onakav je:
siva glina kao pokrov,
ugljeni škriljevac 65 cm
ugljen 50 cm
ugljeni škriljevac 50 cm◊471
jalovi, sivi uložak. 50 cm
ugljeni škriljevac 54 cm
ugljen 37 cm
sivi glineni uložak 10 cm
ugljen 80 cm
sivi laporni uložak 50 cm
ugljeni škriljevac 37 cm
sivi laporni uložak 22 cm
ugljen 23 cm
ugljeni škriljevac 62 cm
sivi laporni uložak 18 cm
ugljen 45 cm
sivi laporni uložak 22 cm
ugljen 25 cm
glinasti uložak 3 cm
ugljen 33 cm
glinasti uložak 6 cm
ugljen 55 cm
sivi glinasti uložak 5 cm
ugljen 106 cm
laporasti uložak 9 cm
ugljen 20 cm
laporni uložak sa planorbama 10 cm
ugljen 9 cm
laporni uložak sa panorbama 2 cm
ugljen 38 cm
Ukupna debljina sloja iznaša po tome 996 cm, od čega otpada 521 cm = 52.3% na ugljen, 268 cm = 26. 8 % na ugljeni škriljevac, a 207 cm = 20.9% na ostale uloške.
Taj je ugljen ponajviše škriljevasta sastava, sjajno crne boje, školjkasta loma i tamno-smeđa crteža; na zraku se brzo raspada.
Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 12.5 %
pepela 5.8 %
sumpora 0.98 %
količinu topline po Bertjeu 4050 kalorija.
Zapadno grada Mostara tvore ovi neogeni lapori brežuljasto tle, što je onako jako plodno te zasađeno vinovom lozom i duhanom. U najvišim položajima tog lapora, u predjelju Cimu, uklopljen je lignitični sloj ovakova sastava:
siva glina kao pokrovna čest,
lignit 37 cm
uložak gline 23 cm
lignit 23 cm
uložak gline 15 cm
lignit 100 cm
rastrošeni lapor kao podloga.
Elementarna analiza tog ugljena dala je:
higroskopske vode 21,9 %
pepela 11.1 %
sumpora tragovi
količinu topline po Bertjeu 3700 kalorija.◊472
Bosansko-hercegovački zemaljski erar dao je u god. 1884. do 1887. pretražiti oba pomenuta ugljena sloja, al je napokon obustavio radnje, jer je izostao očekivani uspjeh. Kod pokrovnog lignitskog sloja brzo se je naime pokazalo, da je pretežniji dio već denudiran, i da su mu se održali mali ostanci samo u zaštićenim položajima, dočim je kod glavnog sloja bilo velikih neprilika poradi vode. Ko što je već spomenuto, pokrivene su tercijarne naslage u vrlo širokoj pruzi duž toka Neretve gromačama i šljunkom dokazanom debljinom od 24 m. Konglomerati i šljunci kao izvanjska naslaga propuštaju pak vrlo lako vodu. Pa kad se uzme u obzir, da je mostarska neogena kotlina svud unaokolo opkoljena sasma golim vapnenim stijenama, da dakle nema vegetacionog porasta, koji bi kišu zadržavao, nadalje da tamo u proljeću i jeseni kišno doba sa znatnim oborinama traje u pravilu najmanje četiri tjedna, uvidjećemo, da se u to doba u kotlinu salije znatna kolikoća vode. Doduše otiče jedan dio te vode već na površini kroz jarkove u Neretvu, veći dio prolazi ali kroz propustljivo tle u dubinu, dok ne dospije ispod šljunkovite pokrivke do dijelom laporastih, dijelom ugljenastih naslaga; a pošto su ove naslage gušće, te ne propuštaju vodu posve, to se nad njima sakupi prokapljavajuća voda. Kad je dakle visina vode vrlo duboke Neretve niska, mogu one vode, što su kroz tlo prokapljavale, polako oticati u Neretvu kroz manje više propustive naslage, ali kad je visina Neretvine vode znatna, što se obično događa za trajanja kiša, tada Neretvina voda zapriječi oticanje prokapljavajuće vode, pa se ova u gromačama sakupi i čini tu jezero, duboko do 20 m. Na gornjim slojevima mekog sedimenta leži tada velik teret; pod pritiskom tog tereta voda polako krči sebi put duž naslažnih ploha, pa dospijeva u rov, isprvice jedino kapajući, kašnje je ali u mekome materijalu brzo jarak načinjen, pa tako prodire voda jakom silom.
Nedavno se je u brežuljastom terenu gradu Mostaru na zapadu, u blizini glavnog gorja, naišlo na prividno debeo izdanak ugljena, koji će po svoj prilici pripadati tako zvanome glavnome sloju. Pošto je položaj tog ugljenog izdanka za podrovnu radnju prikladan, te pošto je k tome mostarsko nalazište ugljena i geografeki vrlo povoljno smješteno, opet se vlada sprema, da tu nastavi istraživačke radnje.
Neogena sjeverna kotlina mostarska opružila se od jugozapada k sjeveroistoku, te ima u tom smjeru najveću duljinu od 13 1/2 km: prosječna joj je širina 2 1/2 km, a površina iznaša 32 km2. Omeđena je vapnima mezocoičke tvorbene skupine, međ kojima se na sjeveroistoku◊473 pojavljuju verfenski škriljevci. Na jugoistoku leže povrh kredinih vapna, što tamo tvore gorsku kosu, na gorskom podnožju numulitna vapna.
Odvojeno od sjeverne kotline subliskim brdima Humom i Podveležem, nalazi se južno grada Mostara neogena južna kotlina mostarska, zvana također kotlina Bune, jer su upravo u okolici sela Bune tercijarna odloženja najrazvijenija.
Pošto u toj kotlini nema dubljih terenskih prodora, to je dugo vremena ostalo nepoznato da tamo ima ugljena. Tek kad se je prije malo godina prigodom kopanja neke čatrnje u općini Gnojnici nabasalo na ugljen, dokazalo se da je rečena kotlina ugljonosna. Žalibože se je za samu činjenicu kasno doznalo, pa nije više bilo moguće pribaviti autentičnih podataka o kakvoći ugljena i obilnosti sloja.
Na jugu kotline uspinju se na visoko neogeni sedimenti, a sastoje od pločasta laporna vapna, kom su podložene mekane sive, ilovaste naslage. Kod uspona stare ceste, što vodi od Bune preko Rotimlja u Stolac, nađoše se opetovano sve do visine klanca tercijarne grude, te se ne može sumnjati, da je neogen, što se nalazi u depresiji općina Rotimlja, Trijebanj i Hodovo, bio nekada u suvislosti sa neogenom mostarske južne kotline.
I kod uzlaza od Blagaja prama selu Vranjeviću, mogu se još visoko u terenu konstatovati ostanci neogena.
Mostarska južna kotlina, što ima površinu od 39 km2, omeđena je od svih strana kredinim vapnima, povrh kojih na istočnoj strani na gorskom podnožju leže numulitna vapna.
59. Ugljen u Donjem gradcu u općini Grabovoj drȁgi (kotar Mostar).
Pošavši od Širokogr brijega k istoku dolazi se poslije prelaza preko čavar-knežpoljske kose, što je tvore kredna vapna, u malenu dolinu donjo-gradačku u općini Grabovoj drȁgi; ta je dolina opružena od jugoistoka k sjererozapadu paralelno za Mostarskim blatom, a protiče je pritok Lšitice, zvan Orovnik-potok.
Dolina donjo-gradačka izuzevši onaj dio, gdje je onaj prolom u Mostarsko blato, odasvud je opkoljena strminama od kredina vapna; tlo dolinsko pokrito je naslagama kongerija, što su se pretvorile dijelom u meke, bjelkaste ili smeđaste ilovaste lapore, dijelom u svjetlo-žutkaste vapnene lapore pločasta loma i jasnog zvuka (onamošnje stanovništvo naziva ih miljevinom).◊474
Najveća duljina kotline među vrelom Orovnik-potoka i najsjevernijim kućama sela Provora iznaša 2 1/2 km; najveća širina na sjeverozapadu skoro 1 km. Da li uski prolom prama Mostarskom blatu južno od Prova sa tlom samoga blata sastoji od neogenih tvorevina, nije se moglo konstatovati, jer se tamo nije našlo ogoljena tla.
Duž potoka Orovnika, koji teče na jugozapadnom rubu ovo neogene kotline, nalazi se više izdanaka ugljena i to:
1. Niže Čulakove kuće, nasuprot utoku nekog potočića, leži na desnoj obali potoka Orovnika izdanak lignitska ugljena; ugljen smjera k 20 h 7 1/2º, a pada sa 36° prama sjeveroistoku. Debljina otvorenog izdanka veća je od 1 m, pokrovna i podložna čest nije vidljiva.
2. Kakvih 300—400 m niz potok naći je na oranicama mnogo, oranjem izbačena komađa lignita, a tle je sasma tamnobojno.
3. Od prvo imenovanog izdanka kakovih 500 m niz vodu nalazi se više nekog mlina ispod obalnog izdera, sastojećeg od vapnena lapora, izdanak lignita. Smjeranje naslaga upravljeno je prama istoku-jugoistoku — zapadu-sjeverozapadu, padanje prama sjevero-sjeveroistoku. Debljinu ugljena nije bilo moguće izmjeriti. Taj izdanak pripada lignitskom sloju, jer se kakovih 60 m sjeveroistočno od tog mjesta, dakle u pokrovnoj česti, na nekom najmanje 3 m na više ležećem mjestu doline u plitkom nekom vodenom izderu viđa ogoljeni lignitski sloj, koji prama 1—2 h pada sa 14°, te kojega debljina iznaša 3.8 m; taj je ugljeni izdanak prilično čist.
4. Kakovih 20 i 80 m niže mlina vide se na lijevoj potočnoj obali još dva ugljena izdanka, u kojima se opaža nekoliko tamno-smeđih umetaka. Izgleda, da oba izdanka pripadaju podložnomu sloju.
Ugljen donjogradački je, ko i nemalo svi hercegovački ugljeni, mlad lignit ovakovog sastava:
higroskopne vode 13.31 %
pepela 8.87 %
sumpora 0.72 %
ugljika 48.20 %
vodika 5.78 %
kisika i dušika 23.84 %
količina topline proračunata 4518 kalorija.
količina topline po Bertjeu 3993 kalorija
Ugljena je kotlina donjo-gradačka doduše malena, ali se ugljen vidi na površini duljinom od nemalo cijelog kilometra i znatnom debljinom, te bi se izvanjskom radnjom mogla dobiti znatna količina◊475 ugljena. Kako je okolica oskudna drvljem, moglo bi to nalazište po vremenu doći do važnosti.
Odaljenost od D. Gradca do Mostara iznaša 18 1/2 km.
60. Ugljen u Čitluk-Čerinu u kotaru mostarskom.
Tlo doline potoka Lukovca te na jugu i jugozapadu i nekoji niski gorski lanci sastoje od neogenih tvorba, koje su odasvud opkoljene vapnima. Na sjeveroistočnom rubu kotline spadaju ta vapna, i to: na sjeveru do Ograđenika, na jugu do Krehina Gradca eocenoj formaciji; numulitna vapna i numulitni lapori na jugozapadnom rubu kotline pripadaju pak formaciji krede.
Ukupna duljina kotline iznaša 10 1/2 km, prosječna širina jedva 1 km, a površina po prilici 10 km:. Neogeni talog sastoji od žutkastih, smeđastih, a u blizini ugljenog izdanka od sivih ilovasto-laporastih škriljevaca.
U kotlini čitluk-čerinskoj poznat nam je ugljen samo na jednoj tački i to u predjelju Jukovači općine Blatnice, i to u sporednoj uvali, što se istočno odvaja od glavne kotline, od prilike 1 km jugozapadno od sela gornje Blatnice.
Profil tog izdanka ovaj je:
ilovina i šljunak. 100 cm
čist ugljen bez uložaka 150 cm
ugljeni škriljevac i tamni ilovasto - laporasti škriljevac kao podložna čest.
Smjeranje sloja upravljeno je na sjevero-jug, padanje 45—50º prama zapadu.
Po izgledu to je smeđ ugljen crne boje bez sjaja.
Analiza dala je ovaj rezultat:
higroskopske vode 12.30 %
pepela 18.60 %
sumpora 3.80
ugljika 44.20 %
vodika 4.70
kisika i dušika 20.20 %
količina topline no Bertjeu 8744 kalorija.
količina topline proračunata 4107
61. Ugljen u Crnom (kod Ljubuškog).
Malena neogena kotlina crnačka leži istočno od Ljubuškog, sjeverno od ceste Ljubuški—Mostar, a u dolini, što je zaokružena◊476 visovima od kredina vapna; ona nije doduše nikada poplavljena, ali sadržaje katkada podzemne vode.
Duljina doline, pa ujedno i neogenog odloženja, iznaša kakova 2 1/2 km, a širina nemalo 1/2 km.
Niže sela Crnoga nalaze se na sjevernom rubu dva bunara, odaljena jedan od drugog kakvih 50 koraka. U obima naišlo se na ugljen. U istočnom bunaru došlo se u dubljini od 1.8 m do ugljena, od kojeg se otkopalo 1.7 m, bez da se je doprlo do podloge ugljenog sloja. U zapadnom bunaru doprlo se do ugljena u dubljini od 1.65 m; a u sam ugljen kopalo se je 1.15 m; ugljeni je sloj u gornjim vrstama nečist, provučen prugama škriljevca; dublje je čist.
Drugi nalazi ugljena u crnačkoj dolini nijesu nam poznati.
Obzirom na blizinu cesta Ljubuški—Mostar i Ljubuški—Čapljina, te pogledom na oskudnost šuma u okolici, prilično je maleno ugljište crnačko, al bi pri kopanju katkada bilo borbe sa velikim pritokom vode.
Po kakvoći izgleda da ugljište crnačko pripada mladom lignitu. Kemički sastav tog ugljena ovaj je:
higroskopska voda 8.12
pepeo 3.77 %
sumpor 2.20 %
ugljik 56.04
vodik 5.83 %
kisik i dušik 26.24 %
količina topline: proračunata 5230 kalorija
količina topline po Bertjeu 4707 kalorija
62. Ugljen u Viru (kotar Županjac)
Od Vinice k Viru vodi put neprekidno preko krševita kredina vapna, u kojem su mjestimice uklopljene gromače krede. Istom u selu Sutini dospije se u područje neogenog odloženja virskog. Ovo ima od jugoistoka prama sjeverozapadu opružen lik, a među Nikolićima i Sutinom duljinu od nemalo 6 km, dočim mu najveća širina na jugoistoku kod Vira dosiže jedva 2 km.
Najdublju čest neogene kotline virske sačinjavaju konglomerati odronjenog vapnenca, koji se, imenito kod sela Sutine, na više mjesta pojavljuju; oni leže, kako se to opaža na jugozapadnom rubu doline, povrh numulitnih vapna.◊477
Povrh konglomerata dolaze žućkaste, sive i plavkaste škriljevaste ilovine, što ispunjuju brežuljasto dolinsko tle. Na brežuljcima dolinskim opažaju se odloženja žućkasta ilovasta lapora, te predstavlja to kamenje najmlađu čest virskog neogena.
Valja mi spomenuti, da se posred neogenih tvorba uzdižu pojedine glavice od vapnenca, kao n. pr. brežuljak kod najgornjih kuća sela Budimira, zatim Šaren-glavica i Mala glavica.
Na jugoistoku sela Vira nalazi se na nekoj strmini lijeve obale Ričine potoka izdanak nečista ugljena, koji smjera prama 8 h, a pada sa 10—15º prama sjeveroistoku.
Slojev izdanak ima od nadvisine prama podlogi ovaj oblik:
smeđasto-žuti ilovasti lapor kao pokrovna čest,
crni ugljeni škriljevac, pomiješan sa smeđim ugljenom 40 cm
smeđ ilovasti lapor 100 cm
crni ugljeni škriljevac sa žilicama smeđa ugljena 25 cm
smeđi ilovasti lapor 160
crni ugljeni škriljevac 10 cm
smeđi ilovasti lapor kao podloga.
I ilovasti lapori i ugljeni škriljevci puni su komađa školjki slatkovodnih petrefakata.
Taj jedini u kotlini virskoj poznati izdanak sadržava po navedenom samo nečist materijal, to se tako reći ne može ni označiti izdankom ugljena sloja.
Daljnje istraživanje tog izdanka prama dubljini biće po svoj prilici tegotno poradi periodičkih poplava; nije pak isključeno, da u višem humlju rečene kotline ima i drugih ugljenih slojeva, koji bi se isplaćivali.
63. Ugljen u Posušju (kotar Ljubuški).
Na putu iz Vira u Posušje dolazi se kod salaza u Galiće u prilično prostrano odloženje žućkastih, mekih, pločastolomnih neogenih vapnenih lapora, što ispunjuju kotlinu Posušja, te što ih pod imenom "miljevine" upotrebljavaju ne samo za gradnju, već također i kao klesarski materijal.
Neogena kotlina Posušja dopire na sjeverozapadu u Dalmaciju, a unutar Hercegovine ima od sjeverozapada k jugoistoku opružen lik, koji od Galića preko Vinjana, Posušja i dalje do iza Rastovače dosiže duljinu od 13 km pri najvećoj širini od 2 1/2 km. Opkoljena◊478 je odasvud kosama vapnenca, koji na sjeveru i sjeveroistoku pripada numulitnim, a u ostalom dijelu kredinim vapnima.
Sjeverozapadno Vinjana, niže kućâ zvanih Pirevci, na lijevoj obali Županjca, uklopljeni su ne malo horizontalno u vapnene lapore ilovasti lapori, te su vodenim izderima na više mjesta ogoljeni. Kakovih 150 — 200 m daleko od potočne obale zatvaraju te ilovine 10 cm debeo slojić, koji mjestimice sastoji od jako crna, ugasito svijetla, čista smeđa ugljena, a mjestimice od ugljena škriljevca, provučena ugljenim žilama. Pokrovnu i podložnu čest tvore već spomenuti meki i sivobojni ilovasti lapori. Okolišni stanovnici tvrde, da je prije u blizini bio vidljiv jači sloj lijepog crnog ugljena, ali da ga je povodnja zatrpala.
64. Ugljen iz Rakitnog (kotar Ljubuški).
Kod slaza prama Trebistovu ostavljamo kredino vapno te se hvatamo područja jako razvijena vapnena konglomerata, koje se ušljed svoje raspucane površine već iz daleka razlikuje od kredinih i numulitnih vapna. Vidimo, kako ono s jedne strane zaprema cijelo humlje istočno puta preko Zagradine, a s druge strane opažamo kako siže i u sjeverozapad i sjever, gdje tvori visove Ošljar i Jaram. Starost mu je svakako mladotercijarna, pošto mjestimice, kao na primjer kod Potklečana, sadrži naplavljenog numulitnog vapna.
Pri slazu pada prama 21 h smjerajuća gromača prama sjereroistoku sa kakovih 30º; kod kuća Trebistova nadalje kreće prama jugozapadu, tako da se ovdje nalazi separatna kotlina, čija je sredina pokrita naslagama meka, žućkasta i sivkasta, jako rastrošena ilovasta lapora vrlo mladog tercijarnog izgleda. Kod sela Mukinje proviruje, kako se čini ispod gromača, maleno ogolenje numulitnih lapora; ali već među ovim skupovima kuća mukinjačkih opet se vide žućkasti, slatkovodnim petrefaktima sasma ispunjeni neogeni vapnenasto-ilovasti lapori (miljevina), koje tu prama 20 h smjeraju, a sa 45º prama sjeveroistoku padaju. Ti mladi lapori pune odavle počevši pravu ravnicu Rakitnog sve do dônjih Potklečana; samo niske humske kose konglomerata, što se iz ravnice uzdižu, tvore uvale i omanja ostrva u rečenim laporima. tako da na putu opetovano nailazimo na konglomerate pa na neogene lapore.
Da ta kotlina sadrži ugljena, dokazuje jedino okolnost, što potok, koji protiče kod sela Vrhpolja na zapadu dônjih Potklečana◊479 donosi komađa lijepa svijetla ugljena; sami izdanak tog ugljena nije do danas otkriven.
Po analizi c. kr. geološkog državnog zavoda ("Grundlinien der Geologie von Bosnien und Hercegovina", str. 260.) sadrži taj ugljen
vode 11.6%
pepela 12.4 %
jedinica topline 4070.
Kao dodatak spominjem još, da je najavljeno ugljenih nalaza iz parohijalnog sela Aova na Glinici, kotar Cazin, te kod Trebistova, kotar Ljubuški; no o tim ugljištima nije se do danas nšita pobliže doznalo, te će se njihovo pretraženje obaviti istom sada.
